Baltische Zielen
Estland, Letland en Litouwen staan niet op de ‘mental map’ van de gemiddelde Nederlander. Hun relatief geringe omvang – althans gerekend in aantallen inwoners – speelt daarbij vast een rol, en daarnaast hun geografische ligging. Die ligging maakte de 20e eeuw voor deze landen en hun bewoners tot een zeer bewogen periode. Het Molotov-Ribbentrop-pact van augustus 1939 deelde de Baltische staten aan de Sovjet-Unie toe die de landen een halve eeuw in haar greep hield – afgezien van de Duitse bezetting tussen 1941 en 1944. Wij herinneren ons de val van de Berlijnse muur in 1989. Maar wie weet (nog) dat tweeëneenhalve maand tevoren – precies vijftig jaar na het Molotov-Ribbentrop-pact – liefst twee miljoen (van de zeven miljoen) Esten, Letten en Litouwers in een menselijke keten langs de Baltische Straatweg bijeenkwamen om zingend herstel van hun onafhankelijkheid te eisen? Die autonomie werd uiteindelijk in 1991, na enige strijd waarbij ook doden zijn gevallen, herwonnen. En in 2004 bekroond door de toetreding tot de Europese Unie.
Jan Brokken schetst op fascinerende wijze de veelbewogen lotgevallen in de drie Baltische staten aan de hand van levensverhalen van zevenentwintig mannen en vrouwen. Sommigen van hen zijn ook bij ons zeer bekend, zoals de filmregisseur Sergej Eisenstein (van de Pantserkruiser Potjomkin ), de violist Gidon Kremer, de filosoof Hannah Arendt, de schilder Mark Rothko en de componist Arvo Pärt. Anderen genieten vooral lokale bekendheid. De boekhandelaar van Riga bijvoorbeeld. De wederwaardigheden van Janis Roze en Zonen weerspiegelen belangrijke ontwikkelingen in de geschiedenis van Letland. En de vader van de filmregisseur Eisenstein heeft als Jugendstil-architect een blijvend stempel gedrukt op het stedenschoon van Riga. Na de Russische revolutie van 1917 kwamen vader en zoon in tegenovergestelde kampen terecht: vader Michail bij de Witten; zoon Sergej bij de Roden.
Uit al die geschiedenissen komt een grote vitaliteit, aanpassingsvermogen maar ook wil tot overleven in autonomie naar voren, kortom trots in de zin van “vertrouwen in je eigen taal, je eigen cultuur, je eigen kunnen en je eigen originaliteit”. Jan Brokken heeft een prachtig portret van de Balten geschetst. Het boek is, ondanks de vaak aangrijpende thematiek, zeer leesbaar en voorzien van een flink aantal treffende foto’s. Een prima boek om mee op vakantie te nemen – en om de bestemming van een volgende vakantie te bepalen.
Marko Bos
Jan Brokken, Baltische Zielen , Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen 2010, ISBN 978 90 450 0659 8, 463 pp. (inclusief literatuurlijst en register), € 24