Spiegelpaleis Europa
Joep Leerssen, hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam, heeft een essay geschreven over de denkbeelden over, de visies op Europa door de eeuwen heen. Het is een prachtig boek geworden: interessant, boeiend geschreven, fraai geïllustreerd. Leerssen kenschetst de Middellandse Zee als de boezem waaraan Europa oorspronkelijk ligt. Pas later verplaatst Europa zich naar het Noorden. Met de komst van het eurocentrisme, tussen 1200 en 1600, wordt de Middellandse Zee “het slagveld tussen vijandige werelddelen, de slotgracht van Europa”.
Leerssen schetst de ontwikkeling van het eurocentrisme door de eeuwen heen. Met de Verlichting komt de reflectie. Europa gaat zich bij uitstek beschouwen “als het continent dat reflecteert , dat nadenkt over de dingen die het doet en nadenkt over dat nadenken.” Vooral het zuiden en het oosten leveren contrasten met Europa op. “Het oosten is de windstreek van het despotisme”; in reactie daarop ontwikkelt Europa een westelijk zelfbeeld. Verder is het ‘echte’ Europa zich ook in toenemende mate met het noorden gaan associëren. “Noorden, dat betekent koel van klimaat, koel van temparament (cerebraal) en koel van zeden (moreel). Het zuiden is warm van klimaat, warm van temperament (gepassioneerd) en warm van zeden (sensueel). Zo worden al eeuwenlang klimaat en temperament met elkaar in verband gebracht.” Tot en met de Griekse schuldencrisis!
Vormt het huidige Europa een gemeenschap? In het voetspoor van Huizinga legt Joep Leerssen een driehoeksverband tussen samenleving, verleden en cultuur. “Cultuur is wat een samenleving van het verleden maakt; het verleden is wat de cultuur van een samenleving fundeert. Dat betekent dus ook dat ‘een samenleving’ wordt bepaald, in zijn omvang en samenhang, door de gezamenlijke culturele beleving van een gemeenschappelijk verleden.” Wil Europa een gemeenschap zijn, “dan moet er sprake zijn van een gezamenlijke rekenschap van een asymmetrisch verleden. (…) De ‘gezamenlijke rekenschap’ betekent noch een unanieme consensus, noch een vastliggende canon van algemeen bekende feiten, maar minstens ook een daaromheen zwevende nimbus aan dingen die niet bekend zijn maar potentieel herkenbaar, inleefbaar, iets waarvan men de potentiële interesse en relevantie mag veronderstellen.”
Daarbij maken grote, verrijkende verhalen deel uit van de Europese cultuurtraditie. Deze verhalen, met helden en antihelden als Don Quijote, Robinson Crusoe, Candide etc. “leren ons om ons in te leven in gemengde gevoelens, complexe ironieën, tegenstrijdigheden en verwarring.” En dat vindt Joep Leerssen hard nodig, om ons te kunnen verweren tegen zwart-wit wereldbeelden. Zijn boek biedt een veelkleurige kaleidoscoop.
Marko Bos
Joep Leerssen, Spiegelpaleis Europa – Europese cultuur als mythe en beeldvorming , Nijmegen (uitgeverij Vantilt), 2011, ISBN 978 946004069 6, 205 pp., € 19,95.