Het is vorige week dan eindelijk toch gebeurd: de breuk van het CDA met Fidesz, de partij van de steeds autocratischer opererende Hongaarse premier Viktor Orban. Althans, een beetje breuk, want men verzekert tegelijk toch echt in gesprek te willen blijven. En de breuk is ook niet van het CDA uitgegaan, waarvan het partijcongres een kritische resolutie inzake dat toenemend autocratische gedrag aannam, maar van Fidesz, dat met de verbolgen wijze waarop zij op die resolutie reageerde in feite de juistheid van de strekking ervan bewees.
Vreemde kostgangers in ideologisch, democratisch of rechtstatelijk opzicht: daarmee hebben of hadden alle grotere Europese partijformaties wel op hun tijd te kampen. Niet iedere politieke club, en zeker niet iedere club in de als laatste toegetreden Oost- of Middeneuropese lidstaten van de EU, heeft de morele beginselen die zij beweert te belichamen en die haar aansluiting bij zo’n grote fractie moet legitimeren, werkelijk verinnerlijkt.
In liberale kring moest de VVD als gevolg van protectie door de Duitse FDP jarenlang de Oostenrijkse FPÖ als geestverwante ‘zusterpartij’ tolereren, ofschoon deze, de facto ooit als vergaarbekken van oud-nazi’s opgericht, al heel lang eerder in de rechts-populistische hoek thuishoorde. En bij ter linkerzijde transformeerden allerlei voormalige communistische partijen na 1989 tot sociaal-democratische, zonder dat altijd even nauwkeurig naar de geloofsbrieven gekeken werd. Bij het daadwerkelijk sociaal-democratische gehalte van de Bulgaarse, Roemeense en Slowaakse broeders kunnen de nodige kanttekeningen geplaatst worden, nog van de notoire corruptie afgezien.
Maar het minst ongeloofwaardig is in al die jaren als optelsom misschien nog wel de christen-democratische familie geweest. In het Europa van de Zes was er nog geen probleem: afgezien van Frankrijk, waar als gevolg van de sterke gaullistische stroming de verhoudingen wat ander lagen, telden alle lidstaten een zeer dominante christen-democratische partij (in Nederland zelfs aanvankelijk als gevolg van de confessionele versplintering zelfs een trio). Zelfs zo dominant dat volgens een oude anecdote de dochter van de Italiaanse minister van buitenlandse zaken ooit eens tijdens een diner aan premier Drees gevraagd zou hebben, of hij het ook niet zo fijn vond in een katholiek Europa te leven….
Dat Europa van de Zes kon inderdaad nog, geografisch sterk samenvallend met het oude Karolingische Rijk, als in hoge mate katholiek gelden. Met de diverse uitbreidingen die nadien plaats hebben gevonden, is dit allengs minder geworden. Daarmee kwamen er ook landen bij, waarin het aan een christen-democratische traditie ontbrak. Om in de concurrentieslag om de positie van grootste fractie in het Europese Parlement niet bij de sociaal-democraten achter te blijven, heeft dit nij de EVP soms tot een opvallend gebrek aan kieskeurigheid geleid.
Zo waren ook de Britse Tory’s jarenlang van de partij, ofschoon Thatchers dictum “There is no such thing as society” na de omarming van een genadeloos neoliberaal hyperkapitalisme toch moeilijk te rijmen viel met het christen-democratische kernconcept van het maatschappelijk middenveld. Na de implosie van de Italiaanse Democrazia Cristiana werd Berlusconi’s personalistisch-populistische Forza Italia welkom geheten, terwijl de partijleider toch moeilijk als fakkeldrager van christen-democratische familiewaarden kon worden gezien.
En bij de Spaanse Partido Popular vallen mede uit democratisch oogpunt enige kanttekeningen te plaatsen, als erfgenaam van het franquisme, wat zich tot op de dag van vandaag in een uitermate rigide centralistische staatsopvatting vertaalt, die in sterke mate debet is aan de impasse in Catalonië. Premier Rajoy is stug blijven vasthouden aan de misvatting dat men politieke conflicten van separatistische aard, waarbij de legitimiteit van de instituties zelf ter discussie staat, met juridische en politionele middelen kan oplossen. Democratie komt hier nog teveel op het dictaat van de meerderheid neer: dat U Spanjaard bent, bepaal ik!
Tot nu toe is in elk geval niet naar buiten toe gebleken, dat het lidmaatschap van de EVP hier matigend heeft gewerkt, en dat de christen-democratische zusterpartijen hun invloed ten goede hebben trachten uit te oefenen. In dat opzicht had men nu een voorbeeld kunnen nemen aan Italië, waar vanaf het eind van de jaren zestig progressieve christen-democraten (samen met de socialisten) aan de wieg stonden van een serieuze staatkundige decentralisatie, die bijvoorbeeld ook aan het ooit (net als in Baskenland) in bomaanslagen resulterende conflict rond Zuid-Tirol een einde heeft gemaakt.
Maar de meest dubieuze partners vonden de christen-democraten net als de sociaal-democraten wel in de nieuwe lidstaten in het Oosten. Fidesz vormt daarbij ongetwijfeld het grootste probleemgeval. De metamorfose van Orban van anticommunist tot pro-Russische autocraat heeft men te lang uit machtspolitiek opportunisme op zijn beloop gelaten. Orbans openlijke, provocatieve omarming van het Poetiniaanse concept van een ‘illiberale democratie’ had al veel eerder tot uitsluiting uit christen-democratische kring moeten leiden. Hopelijk komt het er nu van, nu Fidesz zelf het CDA de wacht heeft aangezegd.
Niet alleen de EVP, maar ook de hele EU staat, waar het Hongarije (en ook Polen) betreft op een principiële tweesprong. De wijze waarop Orban met een beroep op zijn ‘democratisch mandaat’ doelbewust de rechtstaat onttakelt, valt, nog los van de xenofobe en antisemitische tendensen waarmee een en ander gepaard gaat, op geen enkele wijze te verenigen met de waarden waarvoor Europa dient te staan. Het is in elk geval goed als dit nu bij de komende begroting inderdaad financiële consequenties gaat hebben, maar daarbij zou het niet mogen blijven.
Thomas von der Dunk, 13 juni 2018