Opinies

De opluchting zal in Brussel zonder twijfel groot zijn geweest – Macron heeft Le Pen verslagen, en zelfs met betere cijfers dan was voorspeld. Niet 3 tegen 2, maar bijna 2 tegen 1 was het percentage waarmee de eerste won. Toch ligt er een forse schaduw over die overwinning, die de speelruimte van Macron de facto sterk beperkt. Zal hij er werkelijk in slagen de door hem beloofde en door Brussel gewenste hervormingen door te voeren?

De handen daarvoor krijgt hij, gezien de stemming onder het Franse electoraat, in eigen land zeker niet bij iedereen op elkaar. In de eerste ronde heeft bijna de helft van de kiezers op een kandidaat gestemd die zich zeer vijandig tegenover Europa opstelt, en juist vriendelijk tegenover Poetins Rusland; voor dat laatste kan men daaraan naast Le Pen en Mélenchon ook nog Fillon toevoegen. En in de tweede ronde heeft meer dan de helft van Macrons kiezers verklaard vooral op hem te stemmen omdat het alternatief veel erger was. Het waren, net als bij de monsterzege van Chirac in 2002 tegen Le Pen père, veel stemmen met een knijper op de neus. In de lijn van de oproep van de Griekse ex-minister Varoufakis: nu stemmen wij hem in het Élysée, maar morgen gaan we weer in een protestdemonstratie tegen hem de straat op.

Tegenover de staat staat in Frankrijk de straat: ook Macrons voorgangers Hollande en Sarkozy beloofden aan hervormingen veel en durfden na enige forse protesten en stakingen uiteindelijk weinig. Zij riepen nu op om op Macron te stemmen en onderschreven de door hem voorgestelde koers. Maar als zij daarvoor zo geporteerd zijn, waarom hebben ze die weg dan niet indertijd zelf ingeslagen? Samen hadden Sarkozy en Hollande daarvoor toch tien jaar de tijd? Inderdaad: vanwege de Franse straat.

Maar als zij daarom toen niet konden slagen, waarom zou het Macron nu dan wel lukken? Dat probleem begint al met het verwerven van een meerderheid bij de komende parlementsverkiezingen. Daarbij is van de bipolaire keuze van zondag geen sprake meer, maar doen alle partijen weer mee en vallen de meeste kiezers dus weer terug op hun oude partij. Komt Macron met zijn kwart stemmen van nu straks dankzij het districtenstelsel wèl aan de meerderheid? Overigens zou het misschien voor zijn draagvlak helemaal niet zo’n ramp zijn, als hij die niet haalt, en gedwongen wordt met andere partijen samen te werken. Alleen haalt dat dan wel de vaart uit de door Brussel gewenste metamorfose van Frankrijk.

Hier komt inderdaad Europa in het spel, met zijn langdurig sterk eenzijdige marktgerichtheid de grote boeman van Le Pen en Mélenchon. Brussel zal Macron tegemoet moeten komen door in dat opzicht zélf te veranderen, wil de angst voor Europa en de onvrede in Frankrijk onder de globaliseringsverliezers, die nu massaal radicaal-links en radicaal-rechts hebben gestemd, niet verder stijgen.

Dat grote deel van het electoraat negeren zal over vijf jaar in een nog grotere zege van het Europavijandige kamp resulteren – Le Pen is na vandaag nog echt niet weg. Gelukkig lijkt men zich dat, gezien de reactie van de Europese Comimissie, ook in Brussel te realiseren: dat aan de vooral in het Latijnse deel van Europa (maar zeker niet alleen daar) bestaande angst voor de nadelige effecten van de vrije markt – baan- en inkomensonzekerheid voor veel loonafhankelijken en lagerbetaalden – tegemoet gekomen moet worden. Dat, kortom, de lang als collateral damage afgedane sociale schade van de globalisering drastisch moet worden beperkt, om een verdere groei van het Eurofobe kamp te voorkomen.

Alleen moeten we afwachten waartoe dat daadwerkelijk leidt. Het betekent namelijk dat het Germaanse deel van Europa moet inleveren op het terrein van de vrijhandelsorthodoxie, en er op Europees niveau meer ruimte moet komen voor een collectieve sociale politiek. Zo niet, dan verliest men het nu door Macrons kiezers voor Europa ‘geredde’ Frankrijk mogelijk alsnog een volgende keer.

Het is hier, dat de vanwege gevreesde precedentwerking door velen in Brussel betreurde Brexit juist wel eens de redding van Europa zou kunnen betekenen. Want op het gebied van de vrije goederenmarkt was speciaal Londen onvoorstelbaar orthodox – daar kon geen ander land aan tippen. Voor Londen is de Europese Unie namelijk eigenlijk alléén maar een markt. Van beperkingen van die vrijmarkt door Europese regels, als sociale rechten voor werknemers, moet men daar niets hebben. Wel: de Britten vertrekken binnenkort, daarover laat Theresa May geen enkele twijfel bestaan – Brexit means Brexit, en zoals het er nu naar uitziet, zou dat wel eens met slaande deuren gepaard kunnen gaan.

Dat schept perspectieven. De Britten kunnen dan – wat zij anders zeker zouden hebben gedaan – niet meer dwars gaan liggen, als de rest van Europa eindelijk tot het inzicht komt dat het niet alleen grote bedrijven maar ook gewone burgers concreet het nodige zal moeten bieden om hun steun te behouden. Geen economische concurrentie meer over de ruggen van werknemers heen, die nu voortdurend tot een sociale race to the bottom dreigt te leiden. En hetzelfde geldt voor oneigenlijke fiscale concurrentie, die als gevolg van teruglopende belastinginkomsten al snel in dezelfde sociale neergang resulteert: er is dan immers minder geld beschikbaar om de collectieve voorzieningen – waarop lagerbetaalden nu eenmaal altijd meer dan hogerbetaalden aangewezen zijn – op peil te houden.

Ook dat is iets, wat zonder de Britten, die de gouden kip van de Londense City heilig hebben verklaard, een stuk makkelijker zal gaan. In Brussel lijkt men ook eindelijk die kant uit te willen: een einde aan alles wat naar belastingparadijzen riekt. Dat werd hoog tijd – hoe moeilijk dat in het begin ook zal zijn voor Den Haag, dat daarvan eveneens een favoriet nationaal verdienmodel had gemaakt.

De stormloop van het eurofobe populisme mag op 15 maart vooralsnog even afgeslagen zijn (ofschoon Wilders natuurlijk nooit een schijn van kans had om ook maar in de buurt van de meerderheid te komen), maar daarmee is de Europabrede onvrede die dit populisme voedt, nog lang niet voorbij. Zelfs als het in Frankrijk en Duitsland dit jaar electoraal goed afloopt, is er weinig reden om de vlag uit te steken – juist een zelfvoldaan achterover leunen, dat in het verleden in Brussel te vaak heeft plaats gehad, versterkt het risico op nieuwe electorale revoltes.

Los daarvan – ofschoon eigenlijk helemaal niet los daarvan – dreigen oude demonen weer de kop op te steken, zoals het nog steeds niet verholpen Griekse en Italiaanse probleem, dat de stabiliteit van de euro blijft bedreigen. Nog steeds valt niet uit te sluiten dat het behoud ervan (tenminste voor alle thans participerende landen) uiteindelijk onhaalbaar zal blijken, ongeacht alle Brusselse bezweringen van het tegendeel.

En tot de nieuwe demonen behoort na het aan ons eigen Goejanverwellesluis herinnerende Rotterdamse consulaat-incident – de koets van een ongewenst doortastende politica met geweld tegengehouden – de snel verslechterende relatie met een steeds autocratischer Turkije, dat sinds vorig jaar geacht wordt de zuidoostflank van Europa tegen politiek destabiliserende vluchtelingenstromen te bewaken. Om van Poetins vijfde colonne in de persoon van de Hongaarse president Orban, of de Poolse obstructie, die in openlijk verzet tegen een landgenoot als Europees voorzitter resulteerde, te zwijgen.

En dan is er, als potentiële brandbom onder de interne Europese harmonie, het fiscale en sociale beleid, dat ook met de Brexit samenhangt: het tweede – angst voor concurrentie op de arbeidsmarkt in de vorm van ongecontroleerde immigratie uit met name Oost-Europa – heeft een deel van het Britse electoraat vorig jaar tot een ‘nee’ tegen de EU verleidt, het eerste dreigt door May als wapen gehanteerd worden indien de Europese voorwaarden voor een harde Brexit door haar echt te hard worden bevonden.

Overigens zijn de Britten niet de enige boosdoeners. De Europese Commissie heeft – terecht – aangekondigd iets te willen doen aan belastingontduikersparadijzen en heeft daarbij ook Nederland in het vizier, dat tot nu toe tamelijk onwillig is gebleken om de desbetreffende praktijken op de Amsterdamse Zuidas aan te pakken waardoor Athene en andere hoofdsteden miljoenen aan legitieme belastinginkomsten mislopen. In Den Haag ligt in dit opzicht vooral de VVD dwars, en het valt niet te hopen, dat zij haar jongste overwinningsnederlaag als een aanmoediging opvat om dat te blijven doen. Een dergelijke houding is, gezien de kritiek op de gebrekkig functionerende Griekse fiscus, niet alleen hypocriet, maar ondermijnt ook de interne Europese solidariteit.

In dat licht – en in het licht van een pan-Europese verlatingsangst nu Trumps Amerika andere mondiale prioriteiten (namelijk vooral zichzelf) blijkt te hebben – moet Brussel natuurlijk wat. Vandaar dat Juncker de altijd tegenstribbelende regeringsleiders een dwingend keuzemenu voorlegt. En het moet gezegd: dat werd tijd. Te lang heeft hij om de hete brei heengedraaid en niet gedurfd om de lidstaten voor het blok te zetten: wat voor Europa willen zij eigenlijk, nu het officiële oude doel van de ever closer union als te grote graat in de electorale keel verlaten is.

Vijf opties legt Juncker de nationale hoofdsteden voor. De eerste is doormodderen – iets waar vast geen regeringsleider openlijk voor durft te kiezen, maar wat velen wel in de praktijk snel zullen prefereren, omdat het hen van de moeizame plicht tot vooruitzien en dus écht kiezen ontslaat. Met doormodderen komen ook Europese politici, net als nationale, immers een heel eind. Zij zijn daarmee ook gekomen waar zij nu zijn: Europa bestaat nog, de Euro eveneens, de Derde Wereldoorlog is nog niet uitgebroken, de vluchtelingen uit Afrika en de Arabische wereld hebben ons nog niet onder de voet gelopen, en Wilders wordt geen premier, dus waar hebben we het over? En vooral: wat is het alternatief?

Als alternatief ziet Juncker drie mogelijkheden – volledige integratie (zijn vijfde) mag gezien de algemene stemming in vrijwel elk land een illusie worden geacht. De eerste: Europa weer reduceren tot de interne markt die het in EEG-tijden was. Alleen hadden de Britten dan niet hoeven te vertrekken, want dat willen die ook. Klein bezwaar: als de grenzen voor goederen open zijn, houden zich ook andere stromen niet aan grenzen. De tweede optie: een kopgroep, die er met de Euro natuurlijk al is – alleen maken daarvan ook (of: juist) landen uit die eigenlijk niet aan de normen voldeden en voldoen, maar men niet had durven weigeren.

De derde optie: vergaande samenwerking op een specifiek aantal terreinen. In feite is dat, door de nood afgedwongen, vaak ook al stilzwijgend het geval, maar dit formaliseren ligt al snel gevoelig. Roept U maar: één asylbeleid – dus ook met opnamequota per land? Eén leger – dus met Nederlanders die op Brussels in plaats van Haags bevel gaan schieten? Bijkomend probleem: het ene werkterrein overlapt in zijn gevolgen vaak het ander. Dat geldt eigenlijk ook al voor een reductie tot de gemeenschappelijke vrije markt: economische concurrentie leidt bij grote intern-Europese welvaartsverschillen al snel tot een sociale race to the bottom – precies de reden waarom veel lagerbetaalden zich massaal van de EU hebben afgekeerd.

Toch moet er inderdaad gekozen worden, en daarbij is een zekere mix tussen kopgroep en deel-samenwerking onvermijdelijk. Dat zal op protesten van de achterblijvers stuiten, die tegelijk echter zèlf weigeren aan zo’n kopgroep mee te doen (en evenmin een totale unie willen). Hier moet men helder durven zijn: onwilligen mogen anderen die dat wèl willen niet beletten verder te gaan.

Kiezen ze in Wallonië nu opnieuw voor de rol van buitenbeentje binnen België en Europa op het terrein van de economische politiek? Afgelopen najaar lag de Waalse regering al op het laatste moment dwars bij de ondertekening van het CETA, die daardoor de nodige vertraging opliep. Daarvoor beschikte zij overigens over aanmerkelijk betere argumenten dan de toonaangevende politieke goegemeente in vrijhandelsland Nederland toen wilde weten, voor wie protectionisme ongeveer het ergste woord is dat er bestaat – na ‘politieke correctheid’ dan.

Wel: politiek incorrect waren de Walen zeker, maar zij spraken toen wel namens veel meer Europese burgers dan het bescheiden formaat – de kleinere helft van één van de achtentwintig EU-leden – van hun territorium suggereert. Dat een halve lidstaat een internationaal handelsbedrag kon blokkeren, of tenminste een tijdje ophouden, kon er bij velen niet in. Maar dat heet: rechten voor minderheden.

Maar de angst die de Waalse regering met haar verzet vertegenwoordigde, namelijk dat opnieuw – dankzij een apart ‘onafhankelijk’ arbitragehof waar ondemocratische multinationals democratisch gekozen regeringen met een kans op miljoenenboetes voor de rechter kunnen slepen als nieuw overheidsbeleid hen niet bevalt, d.w.z. hun winstperspectieven vermindert – de belangen van de grote bedrijven het zouden winnen van die van de gewone burgers, was terecht. Om één voorbeeld te geven: toen de Duitse regering na Fukushima besloot om de kerncentrales te sluiten, kreeg zij meteen een proces van de Zweedse energiegigant Vattenfall aan haar broek, omdat de aandelenkoersen nu dreigden in te zakken.

Multinationals zijn in de totale vrijhandelswereld van dit moment, waar als gevolg van de neoliberale heilsleer elk overheidsbeleid het risico loopt als ‘verstoring van de markt’ op een veto te stuiten, als souvereine staten gaan opereren. Tussen de Europese landen is een fiscale race to the bottom gaande, en daarmee, als gevolg van verminderde belastingopbrengsten, ook een sociale. In de machteloosheid van de staten om dit te veranderen, en de daaraan gekoppelde fiscale vrijhavens voor multinationals en miljardairs waarin dat resulteert (May heeft er ingeval zij bij een moeizame Brexit niet voldoende haar zin krijgt ook mee gedreigd), dient men een van de hoofdoorzaken van de populistische storm die nu over Europa trekt te zoeken.

Het nieuwe protectionisme vormt een verklaarbare reactie op de unilaterale creatie van belastingparadijzen voor de happy few.

Er valt zeer veel aan te merken op Donald Trump – zijn heksenjacht op journalisten en rechters, in combinatie met een loshartige omgang met de feiten, brengt de scheiding der machten in gevaar, om van zijn riskante schofferen van Europa en dito hoveren van Rusland te zwijgen – maar over het feit dat het TTIP van de baan is, hoeven we juist om die reden niet erg rouwig te zijn. Laat men deze afgang benutten om in de toekomst met iets evenwichtigers te komen.

Zeker: voor de consument is een vrijhandelsverdrag erg prettig – net vanmiddag bleek ik nog als particulier forse invoerrechten te moeten betalen voor een speciaal stel nieuwe western-laarzen uit de VS, die binnen twee dagen de oceaan over waren, maar vervolgens op twee weken oponthoud bij de douane stuitten; dat was niet bij de bestelprijs en leverantievoorwaarden inbegrepen. Maar weegt dat toch relatief eenmalige financiële ongemak (tenzij iemand zijn hele garderobe buiten Europa bestelt) op tegen de nadelen van één wereldwijde markt, waar het gaat om de consequenties voor de overheidsinkomsten en de salarissen van werknemers die anders mogelijk vanuit lagelonenlanden worden weggeconcurreerd?

Denk aan de kwestie van Poolse vrachtwagenchauffeurs, die bereid zijn voor een habbekrats ook de Nederlandse weg op te gaan en via allerlei schijnconstructies zogenaamd voor een Pools bedrijf, maar de facto voor een Nederlands werkzaam zijn. Lodewijk Asscher probeert daar nu iets aan te doen, maar stuit in Brussel op forse tegenstand van Oosteuropese landen. Dat maakt de roep om de terugkeer van economische grenzen en dus om vormen van protectionisme bij een deel van het Nederlandse electoraat verklaren. Het is het volstrekt logische antwoord van de verliezers van de globalisering.

Om nu bij de Walen terug te keren: De Volkskrant berichtte 9 februari over een politiek initiatief tot ‘nationalistisch consumeren’ bij onze Franstalige zuiderburen (ja, Nederland grenst nabij Maastricht en nabij Vaals tweemaal – gescheiden door de Vlaamse Voerstreek – over een paar kilometer lengte aan Wallonië) om de regionale economie te stimuleren, wat op voedselgebied overigens geen onverdeeld genoegen bleek: de geïnterviewde politica Isabelle Stommen bleek na drie maanden de pasta te misen en op alsmaar aardappels eten uitgekeken te zijn. “Alleen Waalse waar valt in praktijk toch wat tegen”, aldus de kop boven het stuk. De Waalse regering wil die bevordering van regionale producten met haar Trumpiaanse motto “acheter Wallon” zich voortaan ook tot industriële producten laten uitstrekken.

Europa is gebaseerd op het idee van één goederenmarkt, die regionaal protectionisme overstijgt. Het vaart daar ook over het algemeen wel bij; als elk land zo zou handelen als Wallonië, dan zit iedereen elkaar in de weg en schiet dat niet op. Maar zonder nu zulk protectionisme te willen bepleiten: er zit natuurlijk wel één belangrijk onzinnig, verspillend aspect aan die grenzeloze markt. Dat is het nodeloze heen en weer gesleep met goederen en dieren dwars door Europa, omdat de vervoerskosten kennelijk relatief te laag zijn. Aan de transportsector kleeft zo, afgezien nog van het dierenwelzijn, ook een extra belasting voor het milieu en aanslag op de energievoorraad. Dat zou reden moeten zijn om het ‘koopt Waalse waar, dan helpen wij elkaar’ niet al te categorisch van de hand te wijzen, waar het ‘koopt verre waar’ immers ook evidente nadelen heeft.

Die Brexit: zou het daar nog ooit van komen? De Britse kiezers, die afgelopen juni vóór stemden en door Farage en Johnson voor ogen was getoverd dat dit snel geregeld zou zijn, zullen zich vast bedrogen voelen. De jaartallen die nu voor de feitelijke uittreding circuleren, komen steeds verder weg te liggen, lang na 2020. Er is inmiddels meer dan een halfjaar verstreken, en in Brussel nog niet eens daartoe een officiële aanvraag door de Britse regering ingediend. Westminster maakt geenszins haast.

Theresa May mag keer op keer verklaren dat ‘Brexit’ ‘Brexit’ betekent, maar waar zij er zelf nooit een voorstander van was, zal het trage opereren van haar regering door veel Brexiteers met wantrouwen worden bezien. Want wat betekent Brexit in de praktijk?

Zit hier niet een addertje onder het gras, waarvan de tegenstanders van een Brexit listig gebruik zullen trachten te maken, door wel in naam, maar niet in feite Groot-Brittannië van de Europese Unie los te koppelen. Komt er een soort bijsluiter die meer belooft dan waarmaakt, zoals door Rutte het Oekraïne-nee uiteindelijk met veel fraaie formules in een Oekraïne-ja is omgebogen? Voor May is dat het vinden van de kwadratuur van de cirkel, omdat er door de Brexiteers onterechte verwachtingen zijn gewekt.

Veel van hen deden het voorkomen, alsof men met een Brexit wel de lusten van het EU-lidmaatschap – toegang tot de vrije markt – kon behouden zonder de lasten ervan – het vrije verkeer van personen en een bijdrage aan de Brusselse kas – te hoeven dragen. Maar wij zullen geen ‘cherry-picking’ toestaan, zo prikte Angela Merkel al meteen alle illusies daaromtrent door.

Klein extra psychologisch probleem: alles wat naar een softe Brexit zweemt, zal door de Brexiteers als verraad aan de Wil van het Volk – althans van de 51% van de kiezers die opkwamen – worden uitgelegd. Alleen het woord al doet de haviken onder de Tories steigeren. Toch een beetje in Brussel blijven meedoen? Maar een harde Brexit isoleert de Britten economisch toch wel erg van het continent. Ook al zijn de door de anti-Brexiteers voorspelde rampen – net als bij de zege van Trump – uitgebleven (grote woorden gebruikten beide kampen), dat dit niet bevorderlijk is voor de Britse export is evident.

Politiek gezien kan May alleen maar met een harde Brexit thuiskomen – een overtuigde Brexiteer zou, paradoxaal genoeg, in dat opzicht juist minder de handen gebonden zijn, omdat van zoiemand eerder wordt geloofd dat die teveel kosten zou en een softe Brexit verstandiger is. Het verklaart mede, waarom May de handen vrij wil hebben, en vreest voor de ‘matigende’ invloed van het parlement, waarin de Brexiteers immers maar in de minderheid zijn.

En daar, met dat buitensluiten van het parlement teneinde een politiek onverkoopbare softe Brexit uit te sluiten, beginnen nu de problemen, al in juridische zin. Want hoe verstandig het ook uit onderhandelingstechnisch oogpunt ook mag zijn, om de eigen inzet en gewenste uitkomst plus te benutten methodes om die te bereiken niet publiekelijk te bediscussiëren – Brussel luistert mee -, in zo’n essentiële kwestie spreekt de volksvertegenwoordiging wel een woordje mee.

Het recht daarop is intussen, omdat een aantal tegenstanders meteen vanwege Mays eigenmachtige optreden een proces was begonnen, inmiddels ook al door het gerechtshof bekrachtigd. En daarnaast zet ook het feit dat de Schotten en Noord-Ieren in meerderheid vóór blijven in de EU gestemd hadden, een zware druk op May: zij moet ook met een voor hen bevredigend resultaat thuiskomen, d.w.z. zo min mogelijk Brexit, en dat staat haaks op de insteek van de Engelse kiezersmeerderheid. Zo niet, dan dreigen de Schotten met afscheiding.

Van Brussel heeft May weinig hulp te verwachten, zowel om psychologische als om strategische redenen. De leidende politici in Brussel zijn beledigd over de uitkomst van een onnodig referendum, en nemen het Cameron zeer kwalijk dat die zijn partijpolitieke belangen boven (inter)nationale stelde. Precies zoals men het daar Rutte kwalijk nam, dat hij bij het Oekraïnereferendum was weggedoken. Verschil: Rutte kreeg zijn gewenste bijsluiter, omdat Nederland binnen de EU nu eenmaal een veto heeft. May kan het in dat opzicht schudden: wie straks weg is, wordt nu al niet meer gezien, in de wetenschap dat de Britten economisch veel afhankelijk zijn van Europa, dan Europa is van hen.

Ook om strategische redenen zet Brussel op een harde Brexit in, zoals ook de benoeming van haar hoofdonderhandelaar aangeeft: Michel Barnier geldt als een fervent beteugelaar van de financiële sector. Zijn komst werd aan de overzijde van het Kanaal met afgrijzen begroet. Voor Brussel staat nu het behoud van de EU van 27 voorop, de Britse belangen zijn daaraan ondergeschikt. En behoud van de EU van 27 betekent dat, met Frexit- en Nexit-voorstanders Le Pen en Wilders hoog in de peilingen, duidelijk moet zijn dat men niet straffeloos uit de EU kan breken.

Daar komt tenslotte nog een inhoudelijk punt bij: de uiteenlopende opvattingen over wat de EU moet zijn – een politieke gemeenschap of een vrijhandelsmarkt. De Britten zien de EU als dat laatste, en willen, Brexit of niet, de toegang tot die markt behouden en, door als neoliberaal belastingparadijs te blijven fungeren, hun eigen economie bevoordelen. Maar zeker voor Parijs, met een heel andere economische invalshoek, is het onacceptabel als er zo voor de Franse kust een soort piratenstaat ontstaat, die door oneigenlijke concurrentie via een vrije geldmarkt de andere landen tot een verdere fiscale race to the bottom dwingt. Van Barniers harde opstelling kan zij op aan.

– Thomas von der Dunk, 11 januari 2017

Er bestaat amper iets gênanters dan politici die staan te juichen bij hun eigen nederlaag. Wat dat betreft was ‘2016’ toch weer een slappe herhaling van ‘2005’, toen, bij het vorige referendum over Europa, de voorstanders van de Grondwet met nagenoeg hetzelfde percentage onderuit gingen, als nu de voorstanders van het associatieverdrag met Oekraïne. Belangrijkste verschil: toen een behoorlijk hoge opkomst, nu amper de helft daarvan.

Een van de hoofdmotieven voor de nee-stemmers vormde hun angst dat het associatieverdrag een opstapje zou vormen voor een lidmaatschap. Ofschoon het verdrag daar nergens van rept, is die angst tegelijk niet geheel onbegrijpelijk, omdat het verdrag het ook niet nadrukkelijk uitsluit: de Polen, Balten, Zweden en Britten waren tegen zo’n clausule, want die zijn juist zeer geporteerd voor een dergelijk toekomstperspectief.

En ook Oekraïne zelf heeft bij het bereiken van een positieve uitslag niet echt meegeholpen. Niet alleen, omdat een van de Europese Hoffnungsträger voor de grondige aanpak van de notoire corruptie in dat land, minister Abromavicius van Economische Zaken, er even eerder het bijltje bij had neergegooid, aangezien hij zijn taak kennelijk als hopeloos beschouwde. En niet alleen, omdat vlak voor Referendumdag naast de naam van Poetin ook die van Porosjenko in de Panama Papers opdook, wat het beeld van een zelfzuchtige Oekraïense oligarchenelite bij de eurosceptische kiezer alleen maar versterkte.

Ook droeg Porosjenko namelijk op een andere wijze zelf munitie aan voor het nee-kamp. En wel, door tegenover zijn eigen volk het associatieverdrag stelselmatig als een eerste stap op weg naar het EU-lidmaatschap te presenteren. En het is natuurlijk ook inderdaad niet – dat was desinformatie van de voorstanders – een ‘gewoon’ handelsverdrag, vergelijkbaar met dat met pakweg Chili. Het is aanmerkelijk dikker, en dient duidelijk, mede vanwege een militaire paragraaf, geostrategische doelen: Oekraïne in het westerse kamp krijgen.

Voor dat laatste valt heel wat te zeggen – voor mij was het juist de hoofdreden om toch ‘ja’ aan te kruisen, in de SP-kritiek op het neoliberale economische karakter kan ik best een stuk meegaan – maar dan moet het kabinet daar ook open voor uit durven komen, en zich niet angstvallig tot een handelsbabbeltje beperken.

Zeker, van enige concrete voorbereiding van een EU-lidmaatschap is met dit handelsaccoord geen sprake; wel is het zo, dat mocht Oekraïne ooit – over vele decennia – inderdaad toch EU-lid worden, dit accoord achteraf natuurlijk als een eerste stapje in die richting beschouwd zal worden. Maar zo’n uitkomst staat op zich geenszins vast. Anders gezegd: zo’n accoord is misschien een noodzakelijke voorwaarde voor een lidmaatschap, maar een lidmaatschap niet het noodzakelijke resultaat van zo’n accoord.

Dat Porosjenko tegenover zijn kiezers een ander verhaal houdt en wel die directe relatie legt, is om zijn eigen binnenlandse positie te verstevigen en om al diegenen in eigen land die – uit scepsis inzake de Europese wil om Oekraïne te helpen – gevoelig zijn voor de Russische lokroep, te tonen dat zijn op Europa gerichte koers niet zinloos is, maar daarentegen juist loont. Toch verbaast het dat vanuit Den Haag niemand gepoogd heeft (of erin geslaagd is?) hem duidelijk te maken dat het met het oog op een door hem gewenst ‘ja’ verstandig zou zijn even zijn mond te houden. Nu bleek hij de beste bondgenoot van Thierry Baudet.

Daarbij komt dat zowel de Europese als de Nederlandse politiek de afgelopen jaren de kiezer toch wel enige reden heeft gegeven om mooie verzekeringen – ‘zo’n vaart loopt het niet’ – met het nodige wantrouwen te bejegenen. Denk alleen aan de schier eindeloze reeks holle beloftes – van ‘geen cent meer naar de Grieken’ en ‘het aantal asylzoekers gaat naar nul’ tot ‘een proefverlof voor Volkert van der G. maak ik niet mee’ – waarmee een Rutte het overlopen van zijn kiezers naar Wilders heeft trachten te voorkomen. Ongeloofwaardige beloftes uit doorzichtige electorale motieven: dat keert zich tenslotte altijd tegen je.

Ook ‘Brussel’ staat – als gevolg van allerlei abrupte koerswijzigingen – in de ogen van veel kiezers niet bepaald als betrouwbaar bekend. Frankrijk blijft ongestraft de drieprocentsnorm schenden – en hoe staat het er écht voor met dat hervormingsprogramma in Griekenland? Of dat ‘No bailout’: wat is er van die rotsvaste verzekering terecht gekomen? Dat dat uitgangspunt toch steeds weer losgelaten wordt, is niet onbegrijpelijk – maar dat dan door de kiezer aan zulke rotsvaste verzekeringen geen waarde wordt gehecht, is dat vervolgens evenmin.

Dat geldt dus in zijn ogen eveneens voor die andere spijkerharde Brusselse garantie: nee, dit associatieverdrag zal nooit, never dienen als een opmaat tot een lidmaatschap, want – zo, het hoofdargument – Oekraïne zal nog in geen decennia aan de toetredingsvoorwaarden voldoen. Dat laatste is zo – maar hoe hard zijn straks die voorwaarden, als er plots heel andere factoren in het spel komen die dan in het besluitvormingsproces zwaarder gaan wegen?

In dat opzicht zullen velen de omgang met Turkije als een veeg teken beschouwen. Jarenlang werd door Europa met reden de boot afgehouden – met Erdogan wordt Turkije steeds autocratischer – maar onder druk bleek afgelopen maanden plots alles vloeibaar te worden.

Ofschoon Ankara vandaag aan de Kopenhagencriteria minder voldoet dan ooit, heeft de vluchtelingencrisis ervoor gezorgd dat alle bezwaren tegen toetredings­onderhandelingen ijlings zijn ingeslikt. Ofschoon ik zelf niet denk dat die nu tot veel zullen leiden, is het niet vreemd dat de doorsneekiezer dan verzekeringen over eeuwig-harde toetredingseisen voor Oekraïne eenvoudigweg niet gelooft.

Eén van de grootste angsten van Brussel sinds het uitbreken van de vluchtelingencrisis is dat daardoor ‘Schengen’ zal bezwijken. De in Hongarije begonnen egocentrische aanpak waarbij men door het bouwen van hoge hekken het probleem naar de buren doorschuift, heeft intussen een kettingreactie van grenssluitingen tot gevolg gehad.

Die heten weliswaar conform de EU-norm tijdelijk te zijn, maar dreigen wel een permanenter karakter te krijgen dan velen nu nog durven aan te nemen. Zeker als het accoord met Turkije minder goed dan verhoopt blijkt te werken en de daaraan gerelateerde onderlinge afspraken tussen de Europese lidstaten aangaande verdelingsquota in de praktijk evenmin nagekomen worden als bij alle vorige accoorden het geval is geweest.

In Den Haag wordt sterk het belang van het overeindhouden van ‘Schengen’ benadrukt, maar wat daarbij opvalt is de zeer eenzijdige economische argumentatie, die ook op andere Europese beleidsterreinen voor de Nederlandse invalshoek kenmerkend is. Denk aan het associatie-accoord met Oekraïne, waarbij het aanstaande referendum voor het ja-kamp opnieuw – net als dat van 2005 – op een debakel dreigt uit te lopen.

Voorzover het Nederlandse kabinet überhaupt van zich laat horen, gaat het vrijwel uitsluitend over de handelsvoordelen die daaruit voor Nederland voortvloeien. Over de geostrategische consequenties van een ‘nee’ in relatie met een assertief-agressief opererend Rusland, of uit eigen Europese waarden voortvloeiende morele verplichtingen om Oekraïne bij de – vanwege de epidemische corruptie zeker zeer moeizame – opbouw van democratie en rechtstaat te helpen geen woord. Opnieuw blijkt hier in de praktijk de zogeheten Uri Rosenthal-doctrine in Den Haag dominant: we zijn vooral lid van de EU om makkelijker onze aardappelen en watertomaten te kunnen verkopen.

Die Uri Rosenthal-doctrine domineert ook de Nederlandse bijdrage aan de strijd voor het behoud van ‘Schengen’. Het gaat steeds om de praktische economische voordelen daarvan: het profijt van open grenzen voor de handel- en transportsector, het gemak voor Nederlandse transnationale forenzen die, al dan niet uit fiscale motivatie, een aardig optrekje in Bad Bentheim of Brasschaat hebben aangeschaft, maar hun arbeidsplichten aan deze zijde van de vaderlandse slotgracht bij Zundert en Zevenaar blijven vervullen.

Dat is, om de fameuze leus van het Nederlandse kabinet bij het vorige referendumdebakel te citeren, allemaal vast ‘best belangrijk’, maar tegelijk relatief oninteressant. Het belangrijkste blijft namelijk buiten beschouwing: de bijdrage van open grenzen aan de interne vrede van een aantal lidstaten, en daarmee aan de interne stabiliteit van Europa als totaal.

Dat dit in Nederland buiten beschouwing blijft, is geen toeval. Het is vanouds onze blinde vlek. Nederland is namelijk zelf heel gelukkig met z’n eigen grenzen. Het kent geen separatisme en geen irredentisme van betekenis. Een serieuze Friese afscheidingsbeweging bestaat niet en de Groot-Dietse beweging, die Vlaanderen bij Nederland wil voegen is zo goed als dood.

Nederland, kortom, kent geen minderheden die hun Heimat het liefst naar een andere staat zouden overhevelen, of er – al dan niet van Moresnet-formaat – een geheel eigen staatje van zouden willen maken. Dat is elders in Europa wel anders, en in veel gevallen heeft de onvrede van regionale minderheden met de natiestaat waartoe zij als gevolg van allerlei oorlogen zijn komen te behoren, in de afgelopen eeuwen vervolgens tot nieuwe oorlogen en geweldsuitbarstingen geleid.

In Nederland ziet men de Europese opgave in politieke zin vooral als een duale verhouding tussen de unie en de lidstaten, maar de kern is het vinden van de juiste balans in de driehoeksverhouding tussen Europa als geheel, de natiestaten en de regio’s met hun nationale minderheden daarbinnen: de Catalanen zijn mede zo pro-Europees omdat zij zo ook onder Madrid hopen uit te kunnen komen.

De externe doorlaatbaarheid van de staatsgrenzen (dankzij Schengen) is daarvoor vaak even essentieel als de interne decentralisatie van de natiestaten (iets waarmee Nederland, sinds 1795 een uitgesproken eenheidsstaat, ook al niet meer vertrouwd is). Dat zet namelijk de officiële hoofdstad, waarmee men weinig verwantschap voelt, op afstand, en haalt de buren aan gene zijde van de staatsgrens, met wie men zich juist wèl zeer verwant voelt, dichterbij.

Niet toevallig kwam een paar weken geleden in Nieuwsuur de burgemeester van Brenner aan bod: een Duitstalige gemeente in Italië, direct aan gene zijde van de Brennerpas, die sinds 1919 de Oostenrijks-Italiaanse grens vormt. Zuid-Tirol moest toen, tegen de wil van de bevolking, door Wenen aan Rome worden afgestaan.

De onvrede met de straffe assimilatiepolitiek, die vervolgens door Mussolini, maar ook nog na 1945 door Rome werd bedreven, heeft begin jaren zestig zelfs tot ettelijke terroristische aanslagen geleid. Pas de interne decentralisatie van Italië in combinatie met het uit ‘Schengen’ en het Oostenrijkse EU-lidmaatschap voortvloeiende wegvallen van de grenscontroles heeft de gemoederen doen bedaren. In 1992 kon het conflict officieel worden bijgelegd.

Als Rome als gevolg van vergaande autonomie bestuurlijk ver weg is, en niets een gang naar Innsbruck voor studie, inkopen of Schützenfest meer in de weg staat, valt voor veruit de meeste Zuid-Tirolers wel met het eigen Italiaanse staatsburgerschap te leven. Gaan de grenzen echter weer dicht, dan kan dat weer anders worden – en daarmee staat met Schengen meer dan de winstgevendheid van de eigen aardappelhandel waaraan Den Haag zo geweldig hecht op het spel.