De Nieuwe Fase van de Europese Unie volgens Joost van Iersel
Europa staat op een kruispunt. Terwijl geopolitieke spanningen toenemen en de economische concurrentie met de Verenigde Staten en China verscherpt, worstelt de Europese Unie met een fundamentele keuze: kiest het continent voor een gezamenlijke, zelfstandige koers of blijft het zich laten leiden door externe krachten?
Joost van Iersel, voormalig voorzitter van de Europese Beweging Nederland en een ervaren waarnemer van Europese integratie, waarschuwt dat passiviteit en verdeeldheid de Unie ernstig kunnen verzwakken. Hij pleit voor een strategische heroriëntatie waarin geopolitieke veerkracht en economische autonomie de leidraad vormen. Een van de cruciale aspecten van deze heroriëntatie is de relatie met de Verenigde Staten – een relatie die Europa volgens hem te lang als vanzelfsprekend heeft beschouwd.
De Amerikaanse Overmacht en de Europese Afhankelijkheid
Van Iersel is scherp in zijn analyse van de trans-Atlantische verhoudingen. Europa leunt al decennia zwaar op de VS, maar die tijd is voorbij. “Het is verbazend dat Europeanen permanent over de VS praten, wanneer er iets gebeurt dat hen niet bevalt. In plaats van te praten en te handelen als een onafhankelijke grootheid, die haar eigen lijn trekt, wanneer het haar uitkomt,” schrijft hij.
De Europese afhankelijkheid van Amerika heeft diepe historische wortels, die sinds de Tweede Wereldoorlog nauwelijks zijn veranderd. “Washington is als het oude Rome, daar zetelt de doorslaggevende macht, die sinds 1945 in wisselende mate en met wisselende intenties grosso modo met een zekere welwillendheid met de vazalstaten, genaamd bondgenoten, omgaat”.
Dit vertrouwde model heeft zijn tijd gehad. Met de opkomst van Trump en de bredere culturele verwijdering tussen de VS en Europa wordt duidelijk dat de trans-Atlantische relatie nooit meer zal zijn zoals voorheen. Beide continenten drijven uit elkaar. Europa moet deze realiteit onder ogen zien en daarop zijn acties moeten baseren. “Met of zonder Trump, in ieder geval wordt het nooit meer als tevoren. Er is eigenlijk maar één oplossing en die is, onder erkenning dat Europa alleen staat in de wereld, actief te werken aan het eigen lot in handen nemen”.
Dit betekent meer strategische autonomie zowel in de economie als in het veiligheidsbeleid. “Dat kost veel geld, dat kost veel tijd, en het vereist vooral het opgeven van nationale stokpaarden en fata morgana’s,” benadrukt hij.
Geopolitieke Druk: Tussen Amerika en China
De geopolitieke arena verandert snel, en Europa bevindt zich in een kwetsbare positie. Terwijl de VS en China elkaar als “systemic rivals” beschouwen, dreigt de EU tussen deze grootmachten in verstrikt te raken.
Van Iersel beschrijft hoe de Amerikanen hun economische en politieke agenda steeds meer loskoppelen van Europese belangen. “De Amerikanen gaan politiek en economisch hun eigen goddelijke gang, dat wordt erger. Daar móét een Europees antwoord op komen”. De combinatie van Amerikaanse protectionistische maatregelen en Chinese economische expansie zet de EU onder druk.
China, met zijn centrale industriebeleid en geopolitieke ambities, vormt een andere uitdaging. Van Iersel waarschuwt voor de groeiende afhankelijkheid van Europese economieën van Chinese toeleveringsketens en strategische grondstoffen. Dit geldt a fortiori ook voor de afhankelijkheid van de Amerikaanse Big Tech. Deze afhankelijkheden kunnen zonder adequaat antwoord leiden tot de ernstige situatie dat Europese beslissingsmacht in centrale sectoren buiten het Europese continent komt te liggen. “Er dreigen onaanvaardbare afhankelijkheden van beslissingscentra elders, die de zelfstandigheid van Europa in gevaar kunnen brengen,” stelt hij.
Politieke Polarisatie Binnen de EU
Terwijl de geopolitieke druk toeneemt, wordt de besluitvorming binnen Europa steeds ingewikkelder door interne verdeeldheid. De invloed van eurosceptische en nationalistische partijen groeit, en dit bemoeilijkt een gezamenlijke langetermijnstrategie. Van Iersel benadrukt dat migratie een van de meest ontvlambare thema’s is binnen de Unie, waardoor de politieke cohesie wordt bedreigd. “Migratie werkt als een splijtzwam, het is een iconisch thema, het wordt geïdeologiseerd en gemanipuleerd,” schrijft hij.
De EU heeft door het interne poltieke geworstel al jaren moeite om met één stem te spreken over vitale vraagstukken van defensie, buitenlandse politiek en economische strategie. Mede onder invloed van populistische partijen neigen sommige lidstaten nu nog meer naar protectionisme en nationale belangen boven Europese samenwerking. Het hoeft geen betoog, dat deze houding de effectiviteit van de EU op het wereldtoneel ondermijnt en het buitengewoon moeilijk maakt druk van buiten te weerstaan met alle geopolitieke gevolgen van dien..
Draghi’s Analyse en de Noodzaak van Economische Modernisering
Eén van de meest dringende kwesties is de economische achterstand van Europa ten opzichte van de VS en China. Het inmiddels alom bekende rapport van Mario Draghi voor de Commissie kwam als geroepen. Nooit is enig rapport in de Unie met zoveel instemming ontvangen. Draghi somt voor alle relevante sectoren structurele zwakheden op, die de Unie kwetsbaar maken. Hij levert boter bij de vis en komt met concrete en operationele voorstellen. Zijn adagium is ‘Do this, or it’s a slow agony’. Deze kritische, maar ook constructieve boodschap is ingeslagen als een bom. Het werkproramma van de nieuwe Commissie von der Leyen is ermee doordesemd.
Van Iersel onderschrijft Draghi’s analyse en steunt diens voorstellen voor een radicale versterking van het Europese concurrentievermogen. “De Brusselse regelgeving is een tweesnijdend zwaard,” zegt hij. “Enerzijds zorgt het ‘Brussels effect’ ervoor dat Europese normen wereldwijd worden overgenomen. Anderzijds kan overregulering innovatie en concurrentiekracht in de weg staan”. We kunnen dus niet langer alleen bouwen op de vermaarde EU-regelgeving, die overigens ook de nodige aanpassing behoeft. Er is véél meer nodig: miljarden publiek en privaat kapitaal, (Europese) technologieprogramma’s en projecten, en verdieping van de Interne markt hand in hand met industriepolitiek.
Het Draghi-rapport pleit voor een brede economische strategie, waarbij technologische ontwikkeling, energietransitie, klimaat en AI, en strategische investeringen een centrale rol spelen. Een eerste vereiste is volgens Van Iersel de totstandkoming van een robuuste Europese kapitaalmarkt en de ontwikkeling van een industriepolitiek, die een herkenbaar antwoord biedt op de concurrentie met de VS en China.
De Weg Vooruit: Europa Moet Zichzelf Heruitvinden
Van Iersel is duidelijk in zijn boodschap: Europa kan zich niet langer veroorloven om afhankelijk te blijven van de VS of China. De Unie moet zichzelf heruitvinden als een volwaardige geopolitieke speler met een gezamenlijke strategie, die gegrondvest is op een sterke economische basis. Dit vereist politieke wil, leiderschap en de bereidheid om nationale belangen ondergeschikt te maken aan een ruimer Europees perspectief. Het is zeer bemoedigend, dat de aankomende Duitse Bondskanselier, Friedrich Merz, de handschoen meteen wil oppakken via een radicale modernisering van het verouderde ‘Duitse model’, en dit in Europees verband. Ook Frankrijk is bezig met ingrijpende technologie- en innovatieprogramma’s. Nederland steekt daarbij mager af, het kabinet is eerder contraproductief bezig. Dit baart ernstige zorgen. Van een leidende positie op internationale rankings is ons land behoorlijk weggegleden.
Implementatie van de plannen, altijd al de Europese Achilleshiel, vereist de hoogste aandacht.“De vinger moet permanent aan de trekker worden gehouden,” waarschuwt van Iersel. “Want de Europese politieke leiding dreigt steeds te worden afgeleid door welk akkefietje dan ook, en er is een onuitroeibare neiging terug te zinken in het pluche.”
Europa staat op een kantelpunt. Het kan kiezen voor een toekomst van geopolitieke autonomie en economische kracht, of het kan blijven hangen in een afhankelijkheidspositie waarin het speelbal wordt van externe machten. De ingrijpende geopolitieke veranderingen worden niet duidelijker geïllustreerd dan door het einde van de na-oorlogse Europese veiigheidsorde in Europa. De komende jaren zullen bepalend zijn voor de weg, die de EU inslaat. Stilstand is geen optie.