Zit Europa straks (nog) aan tafel, of staat het dan op het menu? Zijn de lidstaten zich wel van de urgentie van die vraag bewust? Wie momenteel het miezeriger gezever van de ‘Zuinige Vier’ over een paar promille – een paar promille! – extra voor de Brusselse begroting beziet, krijgt niet die indruk. Wil de EU in een steeds woeliger wereld overeind blijven, dan zal gezamenlijke slagkracht prioriteit moeten hebben boven nationaal profijt. Dat vergt dus ook wat van Nederland, waarvan de premier jarenlang verklaarde dat de EU er slechts voor de handel was.
De uitdagingen waarvoor Europa zich gesteld ziet, zijn mogelijk groter dan op welk moment sinds 1945 ook, en dat komt omdat Europa er nu in feite voor het eerst sindsdien alleen voor staat.
Dat is namelijk probleem nummer één: Amerika, dat onder Trump in ijltempo alle ordenende mondiale structuren afbreekt die het sinds Roosevelt zelf heeft opgebouwd. Met de impulsiviteit en infantiliteit van zijn president is het een onvoorspelbare factor geworden, een bedreiging voor de internationale stabiliteit. Sterker: Trump ziet zijn onvoorspelbaarheid zelf zelfs als een grote plus. Puur dankzij het gewicht van zijn land komt hij met zijn botte intimidatie bovendien een heel eind, wat hem in zijn gelijk bevestigt. De door hem veroorzaakte schade zal pas onder zijn opvolgers echt duidelijk worden. Zijn sympathie voor autocraten als Poetin en Bolsonaro, en zijn schoffering van democratische bondgenoten – van Canada tot Japan – weerspiegelt zijn eigen autoritaire inslag.
Met de jammerlijke mislukking van de impeachment-procedure zijn de Verenigde Staten in een bananen-democratie veranderd. Ofschoon een aantal Republikeinse senatoren erkende dat Trump zich aan machtsmisbruik bezondigd had, was dat voor hen geen reden voor afzetting te stemmen. Partijbelang gaat voor hen boven staatkundig fatsoen. Bij Trump versterkt dat het idee dat hij boven de wet staat, en de staat zijn eigendom is: ik ben democratisch gekozen dus ik mag doen wat ik wil. Zijn wraakzucht kent in het verlengde van zijn leugenachtigheid nu al geen grenzen.
Zal de kiezer hem dit najaar stoppen? Hoe overtuigend zijn de Democratische presidentskandidaten? Sommigen zijn voor Amerikaanse begrippen helaas te links om een kans te maken – ofschoon ook Obama en Trump indertijd eerst kansloos werden geacht – en anderen maken een uitgebluste indruk. En waar Buttigieg nog wel erg jong is, zijn Sanders, Warren en Biden juist wel erg bejaard. Wordt Amerika een gerontocratie zoals China er lange tijd eentje was? Ik weet, Konrad Adenauer was 73 toen hij voor het eerst bondskanselier werd, en hij hield het veertien jaar vol, maar toch. Sommigen opperen dat de Democraten voor Bloomberg moeten gaan. De ene miljardair tegenover de andere dus? Dan wordt de bananendemocratie Amerika een bananenplutocratie.
Als Trump herkozen wordt – en met die mogelijkheid moet serieus rekening gehouden worden – dan is zijn bewind meer dan een incident. Dan is het een fundamentele koersverlegging van de meest rauwe soort. Dat heeft consequenties voor de EU en de NAVO, voor de economie en voor de veiligheid. Trump laat wereldwijd voortdurend twijfel bestaan over Amerikaanse veiligheidsgaranties; de Koerden heeft hij al verraden. Anticiperen op het risico dat Europa alleen komt te staan is absolute noodzaak. Dat betekent dat in Brussel de nationale souvereiniteit ondergeschikt moet worden aan internationale samenwerking, omdat alleen zo de belangrijkste tegenstanders met hun verdeel-en-heers-politiek het hoofd geboden kunnen worden: militair een militair agressief Rusland, economisch een economisch agressief China.
Militair: een veel vergaander integratie van de nationale legers, zodat de middelen aanzienlijk efficiënter besteed kunnen worden, en alles goed op elkaar aansluit. Dat heeft voor Nederland bijvoorbeeld consequenties voor het aanschafbeleid – ontwikkeling van gezamenlijk Europees materieel, niet inkopen van Amerikaans (JSF!), waarmee men zich technologisch van Amerika afhankelijk maakt, en daarmee ook politiek. Gezien Poetins gestook in Oekraïne en Trumps flirten met Poetin is dat extra ongewenst.
Economisch: China koopt de wereld op. Het land is economisch succesvol, waar de groei in het Westen hapert – een groot verschil met West-Europa versus het Oostblok tijdens de Koude Oorlog. Alleen al door zijn soortelijk gewicht – bijna anderhalfmiljard mensen – vormt China daarmee op termijn een veel grotere bedreiging dan de Sovjet-Unie ooit kon zijn. Het is bovendien een totalitaire staat die dankzij technologisch vernuft een intern controlesysteem heeft kunnen opzetten waarvan Stalin slechts kon dromen. Het slaat inmiddels ook zijn tentakels naar Europa uit. Met het opkopen van de Griekse havenstad Piraeus heeft het Athene in de tang, wat krachtdadige Europese eensgezindheid jegens China frustreert.
Voor China is economie allereerst politiek – achter elk Chinees bedrijf van enige omvang staat de Chinese staat. Het wordt hoog tijd dat Europa in dat opzicht zijn naïviteit verliest, niet in de laatste plaats ook Nederland. Denk Huawei en ASML.
Dat betekent drie dingen: geopolitieke veiligheid moet vóór lucratieve handel gaan. Beslissingen op dit vlak voortaan in Brussel, niet in Den Haag – omdat alleen Europa als geheel voldoende gewicht heeft om Chinese en Amerikaanse druk te weerstaan. En een einde op het taboe op industriepolitiek: Europa moet zelf de nodige technologie ontwikkelen om niet langer van Google of Huawei afhankelijk te zijn. Weg dus met het verbod op ‘kartelvorming’ als dat erin resulteert dat cruciale Europese bedrijven op de Europese markt door Amerikaanse en Chinese giganten worden weggeconcurreerd.
Thomas von der Dunk, 17 februari 2020