Europese Beweging

‘We hebben allemaal een geel hesje aan’, aldus recent Mark Rutte, die, waar het de zorg van velen hoe het hoofd boven water te houden betreft, twee jaar lang vooral opviel door zijn fanatieke streven om ten behoeve van een handvol bezorgde multinationals de dividendbelasting afgeschaft te krijgen. Zijn poging om de protesten van de lagere middenklasse, die zich feitelijk tegen de effecten keren van een beleidskoers die hijzelf hartstochtelijk verdedigt, op deze wijze politiek te neutraliseren, getuigt van vergaande onnozelheid dan wel brutaliteit. Het een hoeft het ander overigens niet uit te sluiten.

De ridiculiteit van Ruttes uitspraak wordt slechts overtroffen door die van Boris Johnson die, in het aangezicht van de Brexit-chaos die hij – door de belangen van gewone Britten aan zijn eigen spelzucht te offeren – mede heeft helpen veroorzaken, verklaarde “dat hij een diep verantwoordelijkheidsgevoel heeft”. Ook veel Britse kiezers die financieel het water tot de lippen staat, zijn, door hun gele-hesje-sentiment in te palmen, door hem tot een anti-EU-stem verleidt, die, als het aan Opperbrexiteer Jacob Rees-Mogg ligt, niet ten dienste zal staan aan hun bestaanszekerheid, maar aan de creatie van een nog veel hardere neoliberale samenleving met negentiende-eeuws victoriaanse sociaal-economische trekken. Terug naar de periode uit hun feodale dromen waarin Brittannia inderdaad de golven regeerde – ook al zal die droom nu een fantoom blijken te zijn.

In Italië heeft het langdurig noodgedwongen buigen voor de monetaire rigiditeit van Brussel, waaraan ook Den Haag steeds haar steun heeft verleend, de gele hesjes reeds aan de macht gebracht. De huidige populistische coalitie in Rome vormt het directe product van de massale werkloosheid en uitzichtloze armoede van een groot deel van de Italianen als gevolg van de kredietcrisis van 2008, waarvoor men in Noord-Europa te veel blind is gebleven. Banken werden gered, burgers niet. De laatsten zijn electoraal echter met méér.

Daarmee weet Rome dan ook behendig gebruik te maken van het diepgewortelde minderwaardigheidscomplex dat Italië – ofschoon even volkrijk als Groot-Brittannië en Frankrijk – niet als één van de grote landen geldt, en dus niet voor vol wordt aangezien. Dat speelde al na de Eerste Wereldoorlog, toen het in Versailles niet kreeg wat het wilde, en opnieuw na de Tweede. De meewarige houding van Sarkozy en Merkel jegens Berlusconi indertijd stak diep. Want als Parijs en Berlijn de begrotingsregels overtreden wordt dat wèl getolereerd, zo kan Rome op goede gronden argumenteren. En nu de Franse president, geconfronteerd met een volksopstand, al zijn strenge hervormingsvoornemens abrupt opgeeft en net als zijn veelgesmade voorgangers – híj zou het toch echt anders doen! – weer voor de straat buigt, staat Rome binnenkort met haar te grote begrotingsgat inderdaad niet meer alleen.

Hoe Frans, kortom, is het probleem van Macron?

Zijn mandaat was vanaf het begin veel zwakker dan Macron zelf dacht. De helft van de Fransen koos in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen voor radicaal-links of radicaal-rechts; dat hij de tweede ronde glansrijk won, berustte vooral op een tegenstem: in elk geval niet Le Pen. Door de gematigd rechtse en linkse partijen met zijn tegen het politieke establishment gerichte electorale coup op te blazen, wist Macron het Elysée te winnen en was de Franse oppositie een jaar lang volledig verdoofd.

Maar hij staat er nu wel alleen voor, en dan blijkt ook Jupiter het toch niet zonder hulpgoden te kunnen stellen. Bij gebrek aan middenveld staat in Frankrijk de staat namelijk altijd vrij direct tegenover de straat. Driekwart van de Fransen steunt, ondanks de gewelddadige ontsporingen, nog steeds de gele hesjes, en dat valt niet los te zien van de persoon van Macron, zijn politieke beleid en zijn publieke optreden.

Gezien zijn bancaire achtergrond is de afkeer die hij bij de ‘deplorables’ oproept in elk geval veel logischer dan de steun die multimiljardair Trump van hun Amerikaanse soortgenoten kreeg. Als piepjong zondagskind, met een gouden lepel in de mond geboren en zonder veel levenservaring, bleef hij behept met het wereldbeeld van de internationale zakenbankier die hij lang was – als bekend een volledig van de samenleving vervreemde mensensoort; voor Nederlandse lezers volstaat hier het noemen van de namen van Ralph Hamers en Henk Breukink.

Macrons enige fiscale maatregel getuigde daarvan. Wat de afschaffing van de dividendbelasting was bij Rutte, was die van de vermogensbelasting bij hem: een buigen voor de chantage van de bovenste één procent – als we niet onze zin krijgen verkassen we ons bedrijf of kapitaal naar een belastingparadijs – dat door de bevolking niet langer wordt gepikt. Mondiaal bezit deze één procent inmiddels de helft van alle vermogen, terwijl de honderd rijkste miljardairs samen meer hebben dan de armste drie-en-een-half-miljard. Tegen de achtergrond van toenemende onzekerheid voor steeds grotere delen van de bevolking in het Westen begint deze kloof stuitende proporties aan te nemen. Recent onderzoek wees daarbij voor Nederland uit dat burgers stelselmatig minder van politici krijgen dan hun verkiezingsprogramma’s beloven, en bedrijven juist beduidend meer.

Daarbij toont ook de meritocratische ideologie haar harde keerzijde: waar succes als eigen verdienste geldt, is mislukken eigen schuld. Niets erger dan een loser!  Collectieve maatschappelijke vraagstukken worden door de succesvollen zo tot individuele aanpassingsproblemen gereduceerd. ‘Je gewoon moeten invechten’ heette dat bij Rutte, ‘gewoon de straat oversteken voor een baan’ bij Macron: symptomatisch voor een technocratische politieke klasse die geen flauwe notie heeft van de problemen waar de lagere middengroepen tegenaanlopen, en onder het motto ’there is no alternative’ weigert om de eigen, als zogenaamd objectief en ideologisch?neutraal gepresenteerde politieke axioma’s te heroverwegen. Flexibiliteit heet daarbij goed voor Uw vechtlust te zijn.

Het is dit, wat het ‘politieke midden’ nu in heel Europa in de problemen brengt. En daarmee ook de Europese Unie zelf, omdat die met deze eenzijdige marktpolitiek wordt geassocieerd. Haar internationale boodschap verliest daarmee aan overtuigingskracht: zij gaat gepaard met een vergaand verlies aan morele geloofwaardigheid, omdat dezelfde bovenlaag die voor doorsneeburgers de strakke broekriem aanbeveelt, tegelijk zelf gretig uit de bonuspot snoept. Waar de directeur, onder verwijzing naar Amerikaanse concurrentie, voor zichzelf een hoger salaris bedingt, krijgt de monteur, onder verwijzing naar Albanese concurrentie, van deze te horen dat hij het met minder moet doen. Het zijn zodoende de CEO’s zelf die zo de bijl aan de wortels van de markteconomie zetten en daarmee de nationale electorale revoluties op gang brengen die nu ook Europa bedreigen.

Thomas von der Dunk, 19 december 2018

How will we – thirty years from now – look back at this moment in European history? Hard to tell: the Brexit saga follows its own peculiar dynamics, and currently overshadows almost everything else. While everybody – apart from mrs. May – seems to think this is rapidly turning into a lose-lose situation: the Brexit train moves on!

Attempts to revisit the fundamental questions of whether the original choices around Brexit were smart in light of what we have come to know since, have systematically been countered by two objections: a) the British people have spoken and b) the UK wants its country and sovereignty back, and has all the right to wish so. Frequently, these arguments were accompanied by a series of promises of the glorious futures, which would open up for the UK, once it would have ‘freed itself from the tentacles of the European Union’. End of discussion. End of forty years of dialogue of how people could build something together, step by step.

The Brexit era offers no climate for real innovation either. If anything, Brexit has cost us all a lot of energy. The bulk of efforts have gone to unravelling, dismantling, disconnecting, not to the articulation of a better, common future.
Top-shot negotiators have made overtime in an unprecendented process of deconstruction, of which the end is not yet in sight. And if we are honest: nobody can really tell where this will lead in the coming years, despite the 500-plus ‘Witdrawal Deal’ and the Political declaration about the future of the UK-EU relations, which have now been sent on to the British and EU Parliaments.

The people have spoken’ has turned into a dogmatic mantra, with an unrelenting ‘once-and-for-all’ character. However, ‘the people’ have not contributed much real input into the negotiations since June 23, 2016, the day of the UK Brexit referendum. Nor have they as yet assumed much ownership of the consequences of the Brexit choice or of the collateral damage of turning their back on forty years of painstaking build-up of European relations. And few seem to feel any responsibility for the fact that all the time that has gone into the demolition of much previous work has not been invested into the urgently needed build-up of improved European collaboration.

And all this while time is running out for dealing with many of the big global challenges. Everywhere in Europe (and the world) people ask for a fairer economy, for actions to strengthen social security, for a better future for our younger generations. Everywhere in Europe people worry about the shifting social and physical climate, and are seeking some certainties in a turbulent world. Trust in established institutions is waning. Popular agression is mounting, and regressive movements are on the rise. In many places, people look for scapegoats (today turning on ‘migrants’), or just close off. All these trends are demanding much firmer, more creative responses, to turn the tide.

Therefore, on the day that the EU and UK have reached ‘the deal’, perhaps this is what is most annoying and saddening: that the big questions of our time, the major cross-border issues which require a stepping-up of international collaboration rather than an abandoning of it, have not been served at all by the Brexit process. It is clear that individual nations – however much under the delusion of grandeur – can no longer solve the major global issues single-handedly. Yet the Brexit moment has not been used to fundamentally renovate, to take a big leap forward in the development of better alternatives for the European project that seems under pressure from all sides. The Brexit process has predominantly fostered the distrust and the ‘everyone-for-themselves’ mentality.

The EBN has been focusing for years now on alternatives, on the innovative sides of Europe, manifest in many cross-continent social networks that focus on the big transitions of our time. We have linked to groups and associations of people across our continent (including in the UK) who do believe we need new forms of strong collaboration to face our current global challenges. Those people share a strong sense that more creativity is needed to overcome the current mess.

We live in fierce, fundamentally transformative times. Whoever still has faith in constructive forms of European collaboration (and we do) will have to speak out and act up now. Not tomorrow, but now! Beyond Brexit!

Godelieve van Heteren, EBN Board

Zondag 11 november was het honderd jaar geleden dat om 11 uur de wapenstilstand in Compiègne een einde maakte aan de Eerste Wereldoorlog. Dit feit werd in Parijs en op tal van andere plaatsen in Europa herdacht. In Nederland werd op diezelfde elfde van de elfde om elf minuten over elf de jaarlijkse aftrap gegeven voor carnaval. En hoewel Mark Rutte namens Nederland in Parijs aanwezig was: het contrast tussen een hossende meute hier en herdenkende politici daar, in het Achtuurjournaal tamelijk gedachteloos (?) achter elkaar gepresenteerd, heeft toch iets bizars. Alsof de Eerste Wereldoorlog ons niet echt aangaat.
Dat was in elk geval heel lang de Nederlandse insteek; ons nationale geheugen wordt vrijwel compleet door de Tweede Wereldoorlog in beslag genomen. Zoals Frans Timmermans bij het herdenkingssymposium in het Vredespaleis afgelopen zaterdag stelde: in het Nederlandse geschiedenisonderwijs dat hij genoten had, werd in het Rampjaar 1672 gestopt, om pas met het Nieuwe Rampjaar 1940 (deze laatste term, voor alle duidelijkheid, is van mij) weer verder te gaan.
Of er, als er een Tweede Wereldoorlog was, dan toch ook een Eerste moet zijn geweest, is niet alleen een vraag die wel eens door argeloze scholieren wordt gesteld. Ook het Nederlandse publiek leek zich daar lange tijd amper van bewust, wat gelukkig inmiddels aan het veranderen is.
Met de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog – die om te beginnen immers ook de Tweede baarde – worden wij in elk geval wèl geconfronteerd, en misschien inmiddels zelfs meer dan ooit. Men zou kunnen stellen dat in 1989 de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog – tweedeling van Europa in een Amerikaans en Russisch blok, inclusief die van Duitsland – ongedaan werden gemaakt, en daardoor de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog weer meer zichtbaar werden.
Dat betreft allereerst een reeks van nieuwe staten op de puinhopen van de vier verdwenen imperiale rijken in wat wel ‘Tusseneuropa’ is gedoopt: de hele sliert van kersverse landen van de Balkan tot het Balticum. Met drie euvels kampten velen daarvan toen, en kampen zij nu weer: met een gebrekkige democratische traditie, dus de hang naar autoritaire leiders; met grote minderheden als gevolg van de complexe etnische kaart, dus separatistische en irredentistische tendensen; en, daardoor, soms een sterk nationalisme. Die problemen, die lang onder de dikke deken van de Koude Oorlog waren gesmoord, zijn nu in veel landen weer terug.
Nieuw nationalisme is intussen, mede als gevolg van de ongelijke verdeling van de lusten en lasten van de globalisering, niet alleen aan Oost voorbehouden, maar zien wij eveneens in West. En het keert zich ook daar deels tegen de Europese Unie, dat als gevolg van een eenzijdig neoliberale economische koers als vehikel van die gevreesde globalisering wordt gezien. Op dat punt konden zich in Italië moeiteloos de rechtse en linkse populisten in de huidige regering verenigen.
Afkeer van Europa heeft tevens geleid tot de Brexit. Wat dat betreft was de afwezigheid van Theresa May in Parijs symbolisch: ook bij het herdenken heeft Londen voor splendid isolation gekozen. De verzoening na 1918 en 1945 was vooral een Frans-Duits project – niet toevallig ontving Macron, tegen de normale etiquette in, als laatste Merkel – en de Britten stonden daar mentaal altijd een beetje buiten. Niet alleen de door de Britse boulevardpers in stand gehouden clichés over Teutoonse barbaren voeden die afstand; eind 1989, toen Thatcher Mitterrand kwalijk nam dat hij zo makkelijk met de Duitse Hereniging instemde, bleek dat men aan gene zijde van het Kanaal zelfs de afloop van de Honderdjarige Oorlog geestelijk nog niet helemaal had verwerkt.
Intussen was de internationale herdenking in Parijs ook niet vrij van ongerijmdheden. Allereerst werd die door de Fransen weer op onnavolgbare wijze in het teken van de glorie van het eigen vaderland gezet – in dat opzicht slagen zij er toch altijd weer magistraal in om alle anderen te overtroeven. Natuurlijk: ook de overige oorlogspartijen van toen kregen in zijn lange speech een plekje. Maar verder was het weer Jupiter in Versailles: Hij sprak en Hij ontstak de vlam bij het graf van de onbekende soldaat, alle andere staatslieden waren slechts decor.
Het herinnert aan de wijze waarop Napoleon eens zijn ontvangst in Dresden in het bijzijn van alle Duitse rijksvorsten met hun eeuwenlange stambomen in scène liet zetten. Eén voor één kwamen die de zaal binnen, eerst de graven, dan de hertogen, dan de koningen, en allen werden bij de deur, die steeds iets verder openging, nauwgezet met hun eindeloze reeks van titels en voornamen aangekondigd: de hooggeboren graaf en gravin huppeldepup van zo-en-zo, de hooggeboren hertog en hertogin van dit-en-dat, hunne koninklijke hoogheden etcetera. Tenslotte gingen de deuren helemaal open, en zei de ceremoniemeester slechts: “de keizer”. Daar kunnen noch de Russen, noch de Amerikanen tegenop.
De volgende ongerijmdheid was dat Macron zo nadrukkelijk stelde dat de (althans de Franse) soldaten voor de vrijheid vochten. Ongeacht de clichés in de oorlogspropaganda van de Entente van honderd jaar geleden: dat is een veel te grove versimpeling. Anders dan de Tweede Wereldoorlog waarin het Westen tegen drie totalitaire dictaturen streed – met wel, moreel zeer ongemakkelijk, een vierde grote aan de eigen zijde – laat de Eerste zich niet tot zo’n tegenstelling reduceren. Daarin schuilt nu juist de tragiek: het was geen onontkoombare zwart-wit-strijd tussen Goed en Kwaad. Wilhelm II was geen Hitler. En tsaristisch Rusland als kampioen van de vrijheid? De Revolutie brak daar niet helemáál zonder reden uit.
Wat bovendien – en dat is de derde ongerijmdheid – het benadrukken daarvan toch wat curieus maakt, was de onvermijdelijke aanwezigheid van de nieuwe Russische ’tsaar’ Vladimir I, die met vrijheid en rechtsorde nog minder op heeft.

Thomas von der Dunk, 12 november 2018

Wat is de betekenis van de verkiezingsuitslag in Beieren voor Europa? Voor de Duitse deelstaat zelf wordt die als ‘historisch’ beschouwd – een woord dat overigens de laatste jaren aan sterke inflatie onderhevig is, want vrijwel elke verkiezingsuitslag in het Westen wordt tegenwoordig als historisch beschouwd. Dat gold in Amerika al in 2008 voor de verkiezing van Obama, en vervolgens in 2016 voor die van Trump, waarmee in zekere zin die van zijn voorganger ongedaan werd gemaakt. Historisch voor Beieren: hoewel nog veruit de grootste partij, is de CSU haar sinds een halve eeuw vanzelfsprekende meerderheidspositie kwijt.

De uitslag past, allereerst in een inmiddels vertrouwd nieuw Europees patroon: die van verdere politieke versplintering. De twee oude volkspartijen, de christen-democratische en de sociaal-democratische, vroeger in de meeste Europese landen dominant, verliezen zeer fors terrein. Nog dramatischer dan het verlies van de CSU is de halvering van de SPD: ooit met ruim dertig procent van de Beierse stemmen onbetwist de tweede partij, nu in München met nog geen tien procent op de vijfde plaats beland. Spanje, Zweden, Italië, Oostenrijk, Frankrijk, België en Nederland gingen Duitsland voor. Alleen bij de Britten loopt het tot dusverre anders, en houdt de indeling in twee grote machtsblokken stand, maar dat valt niet los te zien van het afwijkende verkiezingssysteem aldaar.

Ook anderszins past de uitslag bij een algemene Europese trend: de opmars van alternatieve partijen op links voor de sociaal-democratie, in casu de Groenen (ook in Nederland; in Spanje Podemos), en, vooral van (extreem-)rechtse populisten. De AfD past in dat opzicht naadloos in het onfrisse rijtje van Le Pen, Wilders & Baudet, het Vlaams Belang, de Zweden-Democraten, de Lega in Italië en anderen, die met hun xenofobe heksenjacht voortdurend tegen de beginselen van de rechtsstaat aanschuren en regelmatig door onsmakelijke uitlatingen – van homeopathische verdunning tot het Holocaustmonument als nationale schande – de pers halen. Wat de exacte vorm betreft dragen zowel die partijen als de ontsporingen van hun voorlieden vaak specifiek nationale karaktertrekken, wortelend in een verkeerd verleden dat voor elk van die landen weer anders is, maar de electorale achtergrond bij hun opkomst is een vrij algemeen Europese.

Een minachting voor het gewone parlementaire bedrijf gaat vaak samen met een voorkeur voor referenda, die dankzij het ‘Gesunde Volksempfinden’ van een vermeende zwijgende meerderheid tot andere politieke uitkomsten zou moeten leiden. Eens zijn de meeste partijen het in hun afkeer van Europa, dat als een bedreiging voor de nationale identiteit wordt afgeschilderd, en van dictatoriale neigingen ten opzichte van de lidstaten wordt beticht. Vooral de Italiaanse vicepremier Salvini buit dit thema dezer dagen in zijn begrotingsconflict met Brussel behendig uit – met een enorme populariteitssprong als resultaat.

Overigens behaalde de AfD in Beieren nu minder stemmen dan vorig jaar bij de Bondsdagverkiezingen in het hele land. Dat geeft ook meteen de grenzen aan: een substantieel deel van het electoraat is ontvankelijk voor ultrarechts gedachtengoed, maar tegelijk is het groeipotentieel niet onbeperkt. Ook Wilders – die als een van Europa’s ultrarechtse veteranen beschouwd mag worden – is in al die jaren nooit verder gekomen dan twintig procent. Dat is veraf van de absolute meerderheid.

Dat wil niet zeggen, dat dat geheel zonder gevolgen en dus zonder gevaren is. Die gevaren zijn tweeledig. Enerzijds bestaat dat uit het deels, in verzwakte vorm, overnemen van de antirechtstatelijke agenda van de rechtse-populisten door de traditionele partijen, vooral die ter rechterzijde. Dat zien wij ook in Nederland, met alle luchtballonnetjes van Dijkhoff. De CSU heeft het, uit vrees voor een nederlaag, ook geprobeerd, en daarmee het verlies naar rechts mogelijk nog iets beperkt weten te houden – wel met gevolg dat nu heel wat van haar kiezers de overstap naar de Groenen hebben gemaakt.

En anderzijds leidt het afkalven van de grote volkspartijen steeds vaker tot zogeheten grote coalities ‘om het land regeerbaar te houden’. Wat eens concurrenten waren, die met elkaar om de kiezersgunst dongen en elkaar als regeringspartij afwisselden, worden zo noodgedwongen partners. Gevolg: toenemende kleurloosheid, die nog meer kiezers van hen vervreemdt. Dat treft vooral de altijd wat minder zichtbare juniorpartner van de twee, in Duitsland nu de SPD, in Nederland onder Rutte-II de PvdA. De keuze voor regeerbaarheid op korte termijn is zo uitstel van executie: zij leidt zo bijna onherroepelijk tot onregeerbaarheid op iets langere termijn. De Grote Coalitie in Berlijn zou nu al onder de vijftig procent van de stemmen blijven steken.

Hoe valt, tenslotte, deze snelle afbraak van de grote pro-Europese volkspartijen te rijmen met de blijkens opiniepeilingen de laatste jaren weer duidelijk stijgende steuncijfers voor Europa? Het aantal voorstanders van een Nexit, Frexit, Grexit of wat voor exit dan ook is duidelijk dalende, en ook het anti-Europese monsterverbond dat nu in Rome zetelt treitert Juncker weliswaar dat het een lust is, maar durft een Italexit bij nader inzien toch niet aan.

Voor die cijfers bestaan m.i. twee verklaringen. Ten eerste het broddelwerk van de Britten: zo’n Brexit blijkt heel wat minder simpel dan clowns als Boris Johnson en Nigel Farage hun kiezers voortoverden. In dat opzicht mag Europa ook Theresa May eeuwig dankbaar zijn dat ze er zo weinig van bakt. Maar de tweede reden is iets minder geruststellend: het gaat bij zo’n enquète om een digitale keuze tussen blijven en vertrekken – tussen weten wat men heeft versus het zwarte gat. Brussel moet zich dan ook niet te rijk rekenen: over de vraag, of de kiezer ook met het daadwerkelijke Europese beleid erg tevreden is, zegt de hoge pro-EU-score niets.

Thomas von der Dunk, 18 oktober 2018

Het Europese parlement heeft eindelijk zijn tanden laten zien door de Hongaarse regering de wacht aan te zeggen. Dat was hoognodig: zowel dat het parlement sowieso eens zijn tanden laat zien, als dat Brussel Boedapest formeel de wacht aanzegt. Gelukkig is de EVP, de christen-democratische partijenfamilie waarvan ook Orbáns Fidesz lid is, over haar schaduw heen gesprongen, en heeft zij elementaire principes boven machtsinstinct laten prevaleren. Mijn laatste column voor de zomer was daaraan gewijd. Alleen zo liet zich de tweederde meerderheid aan stemmen bijeen sprokkelen die voor het voorstel van GroenLinks-europarlementariër Judith Sargentini om een strafprocedure te starten, noodzakelijk was. Orbáns eigen stugge en provocerende houding droeg daar zeker toe bij.

Of die strafprocedure uiteindelijk ook tot het gewenste resultaat leidt – Hoingarije en Polen, het andere land dat wegens schending van de rechtsstatelijke grondbeginselen van de Europese Unie in het strafhoekje zit, hebben al aangekondigd elke sanctie en uitsluiting van de ander te zullen vetoën – is en tweede. Ondanks het risico dat daardoor de strafprocedure uiteindelijk verzandt, ontkwam het EP er niet aan, wilde Europa nog enige geloofwaardigheid als waardengemeenschap behouden.

Daarbij is het van belang – en dat loopt helaas enigszins dooreen – om strict te onderscheiden tussen de twee zaken, waarmee Hongarije uit de pas loopt. Oorzakelijk bestaat daar, gezien vanuit het land zelf, zeker een verband tussen, maar juridisch mag die niet te makkelijk worden gelegd – juist om Orbán niet voedsel te geven voor zijn onder zijn eigen kiezers in vruchtbare bodem vallende conspiratietheorieën en zo nog meer in zijn zelfgeclaimde, electoraal lucratieve rol van martelaar te drukken.

Enerzijds – en dat is wat de stap van het EP (net als die van eurocommissaris Frans Timmermans tegen Polen) rechtvaardigt – is er de evidente schending van de rechtsstaat, de opheffing van de scheiding der machten, de kneveling van de pers, de aanval op onafhankelijke NGO’s (de kwestie-Soros) etcetera, door Orbán zelf met een beroep op de volkswil (zijn tweederde meerderheid in het nationale parlement) gelegitimeerd en gepropageerd met de term ‘illiberale democratie’.

En anderzijds is er zijn door West- en Zuideuropese lidstaten veel gehekelde, moreel als egoïstisch verwerpelijke, maar politiek legale houding inzake de vluchtelingenproblematiek. Voor zijn nul-immigranten-beleid vindt hij bovendien ook meer westwaarts steeds meer medestanders – om te beginnen bij de huidige regeringen in Rome en Wenen – en het zou zeer gevaarlijk zijn, en juist Orbán in de kaart spelen, als beide zaken te gemakkelijk worden gemengd. Dat hoeft zeker niet uit te sluiten dat zijn xenofobe ommuringspolitiek politieke repercussies krijgt – maar inderdaad nadrukkelijk politieke, geen juridische.

Het Europese project is begonnen als een poging om na de catastrofe van twee wereldoorlog Frankrijk en Duitsland te verzoenen, en in dat opzicht houdt dit tot vandaag nog steeds stand, ook al staat het door de groeiende feitelijke machtsongelijkheid tussen deze twee staten onder druk. Vervolgens moest het een brug slaan tussen Noord- en Zuideuropa, het laatste al in de vorm van Italië vanaf het begin aanwezig.
Die brugfunctie loopt niet alleen door de massale vluchtelingenstroom van de afgelopen jaren, waarvoor Italië met Spanje en Griekenland bovenmatig opdraait, gevaar, maar ook door een botsende kijk op de aanpak van de bancaire crisis: waar in het noorden de verkiezingsleus ‘geen cent meer naar de Grieken’ electoraal gewin opleverde, was dat in het zuiden de belofte om een einde te maken aan de door het noorden opgelegde rigide bezuinigingen, die miljoenen Zuideuropese burgers in armoede hebben gestort. Aan het teveel negeren van hun angsten in Brussel danken wij in vergaande mate de nieuwe populistische coalitie in Italië.

De moeilijkste brug om te slaan echter, dat blijkt ook nu, is die tussen Oost- en Westeuropa, want de antidemocratische tendensen die wij in Hongarije en Polen aantreffen, vallen ook in een aantal andere lidstaten in die regio te ontwaren, soms gepaard aan een grote Poetinliefde, met wie niet alleen Orbán zijn autocratisch- nationalistische wereldbeeld deelt. Een gebrek aan democratische traditie en een veel zwakker ontwikkelde civil society maken de huidige terugval mogelijk.

Daarbij komt de geringe leeftijd van de desbetreffende natiestaten. De meeste landen tussen Duitsland en Rusland zijn dit jaar, honderd jaar na het einde van de Eerste Wereldoorlog, een eeuw oud, zo niet nog veel jonger – in sterk contrast tot die in de westhelft van ons continent, waar de grenzen ook veel stabieler zijn gebleken. De staatkundige kaart van Europa van 1871 verschilt hier veel minder van de huidige dan in de oostelijke helft. Anders dan die het in het westen, wier existentie en omvang vooral het resultaat van vorstelijke machtspolitiek in een ver verleden is, danken de landen ginds hun ontstaan, ten koste van de multinationale rijken (het Russische, Habsburgse en Ottomaanse) waarvan zij zo lang deel uitmaakten, aan de ontwaking en ontwikkeling van een eigen nationaal besef.

Dat maakt hen allergisch voor én elke ‘imperialistische’ bemoeienis van buitenaf én voor multiculturele verscheidenheid. Daarbij komt dan het gebrek aan koloniaal verleden, waardoor zij de voor hen nieuwe komst van veelkleurige migranten van buiten Europa als een bedreiging voor de nationale identiteit zien. Bij Hongarije draagt dan nog het etnische ‘isolement’ (er woont geen volk met een verwante taal in de buurt) en het trauma van Trianon (geen land verloor in 1918 zoveel gebied) extra aan de door Orbán nu uitgebuite bunkermentaliteit bij. Hoe daarmee om te gaan: dat vormt een van de grootste uitdagingen voor Brussel.

Thomas von der Dunk, 17 september 2018

Het is vorige week dan eindelijk toch gebeurd: de breuk van het CDA met Fidesz, de partij van de steeds autocratischer opererende Hongaarse premier Viktor Orban. Althans, een beetje breuk, want men verzekert tegelijk toch echt in gesprek te willen blijven. En de breuk is ook niet van het CDA uitgegaan, waarvan het partijcongres een kritische resolutie inzake dat toenemend autocratische gedrag aannam, maar van Fidesz, dat met de verbolgen wijze waarop zij op die resolutie reageerde in feite de juistheid van de strekking ervan bewees.

Vreemde kostgangers in ideologisch, democratisch of rechtstatelijk opzicht: daarmee hebben of hadden alle grotere Europese partijformaties wel op hun tijd te kampen. Niet iedere politieke club, en zeker niet iedere club in de als laatste toegetreden Oost- of Middeneuropese lidstaten van de EU, heeft de morele beginselen die zij beweert te belichamen en die haar aansluiting bij zo’n grote fractie moet legitimeren, werkelijk verinnerlijkt.

In liberale kring moest de VVD als gevolg van protectie door de Duitse FDP jarenlang de Oostenrijkse FPÖ als geestverwante ‘zusterpartij’ tolereren, ofschoon deze, de facto ooit als vergaarbekken van oud-nazi’s opgericht, al heel lang eerder in de rechts-populistische hoek thuishoorde. En bij ter linkerzijde transformeerden allerlei voormalige communistische partijen na 1989 tot sociaal-democratische, zonder dat altijd even nauwkeurig naar de geloofsbrieven gekeken werd. Bij het daadwerkelijk sociaal-democratische gehalte van de Bulgaarse, Roemeense en Slowaakse broeders kunnen de nodige kanttekeningen geplaatst worden, nog van de notoire corruptie afgezien.

Maar het minst ongeloofwaardig is in al die jaren als optelsom misschien nog wel de christen-democratische familie geweest. In het Europa van de Zes was er nog geen probleem: afgezien van Frankrijk, waar als gevolg van de sterke gaullistische stroming de verhoudingen wat ander lagen, telden alle lidstaten een zeer dominante christen-democratische partij (in Nederland zelfs aanvankelijk als gevolg van de confessionele versplintering zelfs een trio). Zelfs zo dominant dat volgens een oude anecdote de dochter van de Italiaanse minister van buitenlandse zaken ooit eens tijdens een diner aan premier Drees gevraagd zou hebben, of hij het ook niet zo fijn vond in een katholiek Europa te leven….

Dat Europa van de Zes kon inderdaad nog, geografisch sterk samenvallend met het oude Karolingische Rijk, als in hoge mate katholiek gelden. Met de diverse uitbreidingen die nadien plaats hebben gevonden, is dit allengs minder geworden. Daarmee kwamen er ook landen bij, waarin het aan een christen-democratische traditie ontbrak. Om in de concurrentieslag om de positie van grootste fractie in het Europese Parlement niet bij de sociaal-democraten achter te blijven, heeft dit nij de EVP soms tot een opvallend gebrek aan kieskeurigheid geleid.

Zo waren ook de Britse Tory’s jarenlang van de partij, ofschoon Thatchers dictum “There is no such thing as society” na de omarming van een genadeloos neoliberaal hyperkapitalisme toch moeilijk te rijmen viel met het christen-democratische kernconcept van het maatschappelijk middenveld. Na de implosie van de Italiaanse Democrazia Cristiana werd Berlusconi’s personalistisch-populistische Forza Italia welkom geheten, terwijl de partijleider toch moeilijk als fakkeldrager van christen-democratische familiewaarden kon worden gezien.

En bij de Spaanse Partido Popular vallen mede uit democratisch oogpunt enige kanttekeningen te plaatsen, als erfgenaam van het franquisme, wat zich tot op de dag van vandaag in een uitermate rigide centralistische staatsopvatting vertaalt, die in sterke mate debet is aan de impasse in Catalonië. Premier Rajoy is stug blijven vasthouden aan de misvatting dat men politieke conflicten van separatistische aard, waarbij de legitimiteit van de instituties zelf ter discussie staat, met juridische en politionele middelen kan oplossen. Democratie komt hier nog teveel op het dictaat van de meerderheid neer: dat U Spanjaard bent, bepaal ik!

Tot nu toe is in elk geval niet naar buiten toe gebleken, dat het lidmaatschap van de EVP hier matigend heeft gewerkt, en dat de christen-democratische zusterpartijen hun invloed ten goede hebben trachten uit te oefenen. In dat opzicht had men nu een voorbeeld kunnen nemen aan Italië, waar vanaf het eind van de jaren zestig progressieve christen-democraten (samen met de socialisten) aan de wieg stonden van een serieuze staatkundige decentralisatie, die bijvoorbeeld ook aan het ooit (net als in Baskenland) in bomaanslagen resulterende conflict rond Zuid-Tirol een einde heeft gemaakt.

Maar de meest dubieuze partners vonden de christen-democraten net als de sociaal-democraten wel in de nieuwe lidstaten in het Oosten. Fidesz vormt daarbij ongetwijfeld het grootste probleemgeval. De metamorfose van Orban van anticommunist tot pro-Russische autocraat heeft men te lang uit machtspolitiek opportunisme op zijn beloop gelaten. Orbans openlijke, provocatieve omarming van het Poetiniaanse concept van een ‘illiberale democratie’ had al veel eerder tot uitsluiting uit christen-democratische kring moeten leiden. Hopelijk komt het er nu van, nu Fidesz zelf het CDA de wacht heeft aangezegd.

Niet alleen de EVP, maar ook de hele EU staat, waar het Hongarije (en ook Polen) betreft op een principiële tweesprong. De wijze waarop Orban met een beroep op zijn ‘democratisch mandaat’ doelbewust de rechtstaat onttakelt, valt, nog los van de xenofobe en antisemitische tendensen waarmee een en ander gepaard gaat, op geen enkele wijze te verenigen met de waarden waarvoor Europa dient te staan. Het is in elk geval goed als dit nu bij de komende begroting inderdaad financiële consequenties gaat hebben, maar daarbij zou het niet mogen blijven.

Thomas von der Dunk, 13 juni 2018