Sinds november 2015 is in Polen de conservatief nationalistische PiS aan de macht, als één-partij regering. De zorg groeit over het gevoerde beleid. Controversiële wetswijzigingen ten aanzien van het Constitutionele Hof en de publieke omroep, en benoemingsbeleid bij de centrale bank, omroepen en staatsbedrijven doen vrezen voor machtsconcentratie in het staatsapparaat. De Europese Commissie is inmiddels een onderzoek gestart naar in hoeverre de genoemde wetgeving de democratie en rechtsstaat ondermijnt. Malgorzata Bos-Karczewska, econoom, publicist en hoofdredacteur van de website nlvolgt de ontwikkelingen in Polen op de voet. We spraken haar over de ontwikkelingen.
U heeft de afgelopen maanden geregeld uw zorgen geuit over de recente ontwikkelingen in Polen. Wat zijn uw grootste zorgpunten?
Bos- Karczewska: We zien het einde van het liberale tijdperk in Polen. De nationaal-conservatieve PiS (Recht en Rechtvaardigheid) heeft de absolute meerderheid in het parlement en gebruikt die als een vrijbrief om Polen naar haar inzicht om te bouwen. De PiS onder leiding van Jaroslaw Kaczy?ski voert een politieke blitzkrieg. Wetswijzigingen worden razendsnel door het parlement heen gejaagd. Een groot zorgpunt is dat aan de trias politica wordt getornd in naam van de ‘goede verandering’. De rechterlijke macht (o.a. het Constitutionele Hof) en de publieke media wil zij naar haar hand te zetten om het verzet van het establishment te breken.
Tegenstanders worden nu weggezet: in het beste geval als slechte patriotten, in het slechtste geval ronduit als landverraders. Subsidies gaan straks louter naar NGO’s die regeringsprogramma’s uitvoeren. De pluriformiteit van de Poolse samenleving krijgt zware klappen. Het democratisch weefsel van de samenleving wordt aangetast.
Bovendien als de belofte van beter Polen en sociale rechtvaardigheid niet uitkomen, verliezen de Polen verder vertrouwen in de politiek en ook in het sociaal beleid.
De omwenteling is zorgwekkend, voor het land zelf, maar ook voor Europa. Euroscepticisme is in Polen niet een maatschappelijk symptoom maar de politieke strategie van PiS om Europa om te bouwen. PiS wil net als het VK van Cameron een beter Europa van gelijke soevereine lidstaten met veel beleidsvrijheid.
Hoe wordt in Polen gereageerd op drie maanden regeringsbeleid?
Bos- Karczewska: Polen is verdeeld in twee kampen. Een groot deel van de bevolking heeft geen moeite met het beleid, te weten 1. de PiS diehards (fundamentele katholieken), 2. mensen die zich uitgesloten voelen van de nieuwe welvaart, 3. conservatieve Polen die bezorgd zijn over hun Poolse identiteit en 4. mensen die de arrogantie van het Burgerplatform van Donald Tusk beu zijn. De onvrede is zo groot dat men PiS een kans gunt.
Echter, niet alleen de liberale elite is bezorgd. Veel Polen voelen onderhuids een terugkeer naar communistische tijden en vrezen een ‘democratuur’, waarin andersdenkenden verdacht zijn. Spontaan worden burgerlijke comités ter verdediging van democratie (KOD) opgericht.
Vele waakzame apolitieke Polen sluiten zich aan bij de protesten van KOD. Opvallend zijn dat vooral 50-plussers uit de middenklasse die het communistische Polen (PRL) hebben meegemaakt en een referentiekader hebben. Jongeren raakt het nog niet, zij zien het als een strijd onder een oude generatie politici, waar ze buik vol van hebben.
Het nieuwe beleid van de PiS-regering staat nu 100 dagen in de steigers, Polen beginnen er zelf iets van te merken. Journalisten en vele ambtenaren zijn hun baan kwijt. De kijkcijfers van het journaal op de publieke televisie – de tube van de regering – zijn flink gedaald.
“British settlement” vs Walesa
Elke dag ontstaat er wel nieuwe ophef. Toen de Europese regeringsleiders zaten te onderhandelen met Cameron over de “British settlement”, ging in Polen alle aandacht uit naar de voormalige president Lech Walesa, de Nobelprijswinnaar (1983), die als de leider van Solidarno?? de weg heeft bereid naar de vrijheid. Hij wordt er opnieuw van beschuldigd in de jaren 70 informant te zijn geweest van de communistische veiligheidsdienst. PiS wil hem kapot maken; zijn historische verdiensten doen er niet toe. Hiermee willen ze de jongste geschiedenis van Polen herschrijven als een complot van liberalen en communisten. Straks komen de kopstukken van het Burgerplatform (PO) aan bod. Ze krijgen de schuld voor de vliegtuigramp van Smolensk (2010) in de schoenen geschoven. Bij deze ramp is de tweelingbroer van Jaroslaw, president Lech Kaczy?ski omgekomen. Het is een afrekening met 25 jaar liberalisme en hun elites.
De Poolse regering is aan de macht gekomen door teleurstelling over de sociale ontwikkeling. Gaat deze rechtse regering het waarmaken?
Bos- Karczewska: Economisch populisme viert hoogtij. De economische beloftes die PiS heeft gedaan zijn bedenkelijk. De beloofde verlaging van de pensioenleeftijd is in de huidige omstandigheden economisch onverantwoord. De drastische verhoging van de kinderbijslag (114 euro per maand voor een tweede kind, in Nederland is dat gemiddeld 75 euro per kind) stemmenkoperij. De aanstaande uitbetaling van de kinderbijslag in juli as. zorgt nu voor een toename van de populariteit van PiS.
PiS is meer bezig met het geld strooien dan met verstandig sociaal beleid voeren. Daarvoor is tijd en besef nodig, die heeft PiS niet. De financiering van deze plannen in 2017 baart grote zorgen. Het begrotingstekort gaat sterk oplopen.
Men pakt ook niet de perverse effecten aan van de arbeidsmarkt flexibilisering, met zijn ‘junk contracten’. Jongeren komen bedrogen uit. Polen heeft een doordacht sociaal beleid nodig, maar linkse partijen zijn niet in het parlement vertegenwoordigd.
De Europese Commissie bemoeit zich nu intensiever met de ontwikkelingen in Polen. Tegenstanders noemen dit ongewenste inmenging in binnenlandse aangelegenheden. Hoe beoordeelt u dit?
Bos- Karczewska: Twee pijlers van de democratische rechtstaat – onafhankelijke toetsing aan grondrechten en persvrijheid – worden aangetast. Het Constitutioneel Hof verliest een deel van zijn onafhankelijkheid en wordt door nieuwe procedures vleugellam gemaakt. De nieuwe mediawet stelt de Poolse publieke omroep onder politiek toezicht. De vicevoorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans wil nu ook opheldering over de nieuwe politiewet, die politie en geheime diensten het recht geeft burgers vrijwel onbeperkt te bespioneren.
Terecht is de Europese Commissie in actie gekomen met de nieuwe procedure van het ‘rule of law’ mechanisme . De afgelopen jaren zien we dat meerdere EU-landen de regels van de rechtsstaat niet naleven: Hongarije, Slowakije en ook Frankrijk. Men trekt nu vooral lessen uit het geval Hongarije. Polen was tot voor kort het voorbeeld van een democratisch land in het nieuwe Europa. Nu zien we veel scherper toenemende illiberalisme in Centraal Europa.
Het is logisch dat de lidstaat in kwestie dit niet leuk vindt, het bestempelt als inmenging in interne zaken en het onrecht. Maar Polen tornt ook aan de huidige Europese architectuur. De regering stelt dat Europese Commissie bestaat uit niet-democratisch gekozen bestuurders en daarom niet gelegitimeerd zou zijn om de Poolse regering een lesje te leren.
Veel Polen hebben echter hun hoop gevestigd op de Europese Unie en de Europese Commissie de laatste instantie die de Poolse regering tot de orde te roepen, getuige de EU-vlaggen op de protesten van KOD. Of dat lukt is een andere vraag, sancties zijn er niet, maar men begint met een dialoog. Het gaat ook om geloofwaardigheid van de EU en het EU-burgerschap.
Wat wordt niet goed begrepen, volgens u door mensen buiten Polen over de ontwikkelingen in uw moederland?
Bos- Karczewska: Wat in Polen gebeurt komt neer op de verwerping van de normen, principes, de manier waarop Polen na 1990 werd ingericht, aldus een rechtse Poolse publicist. Polen is een geopolitiek strategisch land, een buffer tussen Rusland en West-Europa en een belangrijke speler in Centraal Europa. Hoe moet de EU handelen?
Polen is weer een probleemland geworden. Maar anders dan in 2005, toen PiS voor het eerst aan de macht kwam, is nu de context veranderd. De EU is getroffen door een reeks existentiële problemen: de migrantencrisis, de dreigende exit van het VK en de falende grensbewaking en de terreurdreiging.
Polen is de EU aan het testen. Wil men goed uit deze test uitkomen, dan doet men er verstandig aan de grenzen van het toelaatbare te stellen, meer flexibiliteit in te bouwen en scherpe deals voor te stellen. Oog hebben voor de belangen van Polen door bijvoorbeeld Nord Stream 2 te staken (besluit ligt bij Merkel) en daarvoor snellere sanering van koolmijnen vragen. Voor zeer specifieke Poolse situatie zou men bepaalde beleidsmarges kunnen gunnen. Dat geldt in het bijzonder voor vluchtelingenopname. Hier moet men erkennen dat het nu anders niet kan, en slikken in naam van open Europa en liberale democratie.
ZIE voor achtergrond stukken en interviews met Malgorzata Bos:
Politieke blitzkrieg van PiS dwingt EU tot snelle reactie http://www.montesquieu-instituut.nl/id/vk0hlj4hlet6/nieuws/politieke_blitzkrieg_van_pis_dwingt_eu
Polen snakken naar sociale vernieuwing http://www.montesquieu-instituut.nl/id/vjuaar7lt2z1/polen_snakken_naar_sociale_vernieuwing
PiS wil na Polen ook Europa ombouwen http://www.montesquieu-instituut.nl/9353000/1/j9vvj72dlowskug/vk0wevsoe5pw
Wat gaat PiS met de absolute macht doen? http://www.montesquieu-instituut.nl/id/vjzbnz4zanz3/polen_na_de_verkiezingen_wat_gaat_pis
Nieuwsuur op 4-01-2016
http://www.npo.nl/dit-is-de-dag/04-01-2016/RBX_EO_701283/RBX_EO_2971151