administrator_ebn

Recensie: ‘Wereldkoers – en de eenwording van Europa als cultureel project’

Adriaan van der Staay – onder meer oud-directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) – vindt dat het emotionele belang van kunst onvoldoende wordt onderkend: “De grootgrutter is op dit moment de dominante figuur in de Nederlandse politiek”. Hij keert zich dan ook tegen een eenzijdige visie op Europa als een louter economisch project.

Van der Staay heeft zojuist een bundel essays over ‘culturele groei’ gepubliceerd. Het zijn heldere en zorgvuldig onderbouwde beschouwingen over grensoverschrijdende aspecten van culturele ontwikkelingen. De bundel valt in drie delen uiteen: de verbeelding (met als kernstuk ‘De verbeelding van de emotie’, over kunst als bindend element in de hedendaagse samenleving); Europa; de wereld (met een ‘Bezwaarschrift tegen botsende beschavingen’ (van Samuel Huntington). In de aanloop ‘Van Nederlander tot migrant’ schetst de schrijver zijn eigen ontwikkelingsgang en brengt deze in verband met de loop van de wereldgeschiedenis in de afgelopen 75 jaar.

Zijn geloof in democratisering van de samenleving en aristocratisering van de cultuur plus een mondiale visie botsen met hedendaagse neigingen tot xenofobie, fundamentalisme en geopolitiek realisme: “Het lijkt soms of de idealen van de jaren zestig zoals ik die voor mijzelf destilleerde, nog maar één toevluchtsoord in de

wereld van vandaag vinden: Europa. Europa is drager van oude spanningen tussen kosmopolitisme en identiteit, tussen aristocratie en democratie. Soms droom ik dat Europa zichzelf zal herpakken en weer de naïeve energie ontwikkelen zal, die het voor de wereld tot een spreekbuis maakt van hoop. Daarom beschouw ik de Europese eenwording als een groot cultureel project.”

Van der Staay werkt zijn visie op Europa uit in een viertal essays. Deze zijn deels gebaseerd op een beschouwing over de culturele identiteit van Europa die hij eerder voor de EBN heeft geschreven.

In het eerste essay verkent hij de geschiedenis op zoek naar eenheid. Hij stelt vast dat van een doorgaande geografische, politieke en culturele eenheid geen sprake is. Wel heeft Europa een aantal tijdperken gekend waarin sprake was van een gemeenschappelijke culturele en politieke ruimte die een flink deel van het continent omvatte. “De herinnering aan een machtig en cultureel rijk verleden zal Europa blijven inspireren (…) Europa heeft telkens energie ontleend aan het verleden, en daarin een dynamiek gevonden die zowel politiek als cultureel grenzen overschrijdt.”

In het eerste essay verkent hij de geschiedenis op zoek naar eenheid, de scheidslijnen die taal, religie en publieke moraal binnen Europa trekken. Een van de conclusies van het eerste essay is dat culturele eenheid niet hoeft samen te vallen met politieke eenheid. Dat betekent omgekeerd dat politieke eenheid géén noodzakelijke voorwaarde voor culturele samenwerking is. Kernvraag is: “Berust de Europese eenwording op een hechte overeenstemming over de publieke zaak?”

Het taalprobleem vindt hij een groot obstakel omdat de meningsvorming in Europa daardoor wordt gefragmenteerd. Maar hij vraagt vooral aandacht voor de grens tussen algemeen belang en eigenbelang. In een deel van Europa vieren ‘familisme’ en cliëntisme hoogtij en is de locale democratie slecht ontwikkeld.

In het derde essay zet Van der Staay de ‘naïeve energie’ van na de Tweede Wereldoorlog tegenover het ongeloof en de scepsis over het ‘project Europa’ van nu. Het meest ondermijnend noemt hij het intellectuele ongeloof aan de maakbaarheid van het eigen lot en van de publieke zaak. De verdere ontwikkeling van een eigen Europese identiteit is hard nodig – en deze zal vooral door de jeugd moeten worden gedragen: “Europa kan alleen bestaan als het gelooft in een verhaal over het verleden dat het herkent en waaraan het hecht, en aan de toekomstige taak die het zich toedicht. Een zich wegcijferend Europa, dat de wereld niet weet te vertellen wat het is, is een vacuüm dat gevuld wordt door andermans verhalen en belangen.”

Het vierde essay, ‘Europa en de geopolitiek’, sluit daarop aan. Het bespreekt de gevolgen van de veranderende verhoudingen in de wereld. Europa heeft een vitaal belang bij de erkenning van de Europese Unie als een evenknie van de VS, Rusland, China en India. Daarvoor moeten wel keuzes worden gemaakt.

Adriaan van der Staay, Wereldkoers – Culturele groei als mondiaal proces , uitgeverij Augustus (Amsterdam, Antwerpen) 2009, ISBN 978 90 457 0259 9, 224 pp., € 19,90.

Wat willen we eigenlijk met Europa en onszelf?
Geert Mak – De Hond van Tisma

In november jl. stopte Geert Mak even met het werken aan zijn nieuwe boek Amerika, Reizen zonder John . Er was één ding dat hem nog meer bezig hield: de snel escalerende eurocrisis. Hij klom in de pen. Het resultaat is een pamflet, De hond van Tišma .

Het boekje draagt de uitdagende ondertitel Wat als Europa klapt? De omslag van het boek toont een soort collage à la Henri Matisse. Bij nader inzien is het een mozaïek van de 27 losgeslagen lidstaten. Geert Mak is pessimistisch over onze toekomst. Wat willen we eigenlijk? Met deze vraag confronteert hij ons.

Volgens Mak zijn we net als de hond van de schrijver Tišma: ‘we zitten verstijfd op een ijsschots, we weten niet wat te doen, en ondertussen varen we weg op de stroom’. De hond van Tišma had mazzel en werd door anderen gered.

Maar met ons mensen is het iets anders gesteld. Juist in deze crisistijden hebben we de neiging om ‘onze blik af te wenden om als een kip zonder kop op onze vaste paden te blijven doorlopen’. Mak wil ons wakker schudden en laten beseffen dat we historische gebeurtenissen meemaken.

De crisis is geen gewone crisis, maar een crisis die de grondslagen van de Westerse samenleving raakt, stelt de auteur terecht. Het is een economische, politieke en diepe vertrouwenscrisis. Dit mengsel explodeert nu binnen de eurozone met als katalysator de Griekse schuldencrisis.

Het uiteenvallen van de EU is ineens een reële optie geworden. Mak wil waarschuwen voor het onopgemerkt uit onze handen laten glippen van het Europese project, ons kostbaar erfgoed. Voor de meeste Nederlanders en Duitsers is de crisis nog steeds iets abstracts, stelt Mak. Dat men in Zuid Europa op de pijnbank ligt, daarvan liggen we niet wakker, verlamd door eigen angsten.

De sociale verdoving schrijft Mak toe aan de toegenomen welvaart en het infuus van de verzorgingsstaat. De kwaliteit van het leven staat presteren en noodzakelijke verandering in de weg. De politici zijn ook verlamd en als gevolg hiervan is de EU onbestuurbaar geworden.

Het Europese experiment kent eigen manco’s: ‘voortgang van voldongen feiten’ (elite project), slimme trucs, eindeloze compromissen, het gebrek aan discipline, controle, sancties en democratische legitimiteit. Mak hekelt vooral de overmoed en het triomfalisme van de huidige generatie politieke leiders. De eurocrisis noemt hij de prijs is die we voor Duitse eenwording moeten betalen. Hij hekelt ook de hypocriete opstelling van Nederland en Duitsland, die Zuid Europa in zijn ogen kapot willen straffen. ‘Met schuld en boete los je de monetaire crisis niet op’.

Europa staat niet meer voor gerechtigheid en solidariteit. Het dogmatische marktdenken en het casinokapitalisme hebben ook het Europa project ondermijnd, onze waarden zijn veranderd. De maatschappelijke infrastructuur brokkelt af, de lotsverbondenheid van de stad, de straat is weg, laat staan in Europa.

De balans is ook zoek tussen generaties. Jongeren zijn de dupe van de crisis. Volgens Mak kan hun woede buitengewoon bevrijdend werken. Voorlopig is er geen alternatief van links en rechts. We zitten op een ijsschots. Om daarvan af te komen moeten we zelf iets willen. Dat ziet Mak als probleem – dat hebben we verleerd. Is het wachten op Godot?

Ondanks alle onvolkomenheden – een chaotisch betoog, veel bombastische zinnen – is dit pamflet de moeite waard te lezen, niet als analyse van de crisis in de EU, maar als aansporing om aan een verlamming te ontsnappen. De cruciale vraag is inderdaad: wat willen we?

Malgorzata Bos-Karczewska – is hoofdredacteur van Polonia.nl, website van de Poolse Gemeenschap in Nederland

Uitgeverij Atlas / Contact, 96 blz., € 7,50, isbn 978 90 254 3920 0.

Spiegelpaleis Europa

Joep Leerssen, hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam, heeft een essay geschreven over de denkbeelden over, de visies op Europa door de eeuwen heen. Het is een prachtig boek geworden: interessant, boeiend geschreven, fraai geïllustreerd. Leerssen kenschetst de Middellandse Zee als de boezem waaraan Europa oorspronkelijk ligt. Pas later verplaatst Europa zich naar het Noorden. Met de komst van het eurocentrisme, tussen 1200 en 1600, wordt de Middellandse Zee “het slagveld tussen vijandige werelddelen, de slotgracht van Europa”.

Leerssen schetst de ontwikkeling van het eurocentrisme door de eeuwen heen. Met de Verlichting komt de reflectie. Europa gaat zich bij uitstek beschouwen “als het continent dat reflecteert , dat nadenkt over de dingen die het doet en nadenkt over dat nadenken.” Vooral het zuiden en het oosten leveren contrasten met Europa op. “Het oosten is de windstreek van het despotisme”; in reactie daarop ontwikkelt Europa een westelijk zelfbeeld. Verder is het ‘echte’ Europa zich ook in toenemende mate met het noorden gaan associëren. “Noorden, dat betekent koel van klimaat, koel van temparament (cerebraal) en koel van zeden (moreel). Het zuiden is warm van klimaat, warm van temperament (gepassioneerd) en warm van zeden (sensueel). Zo worden al eeuwenlang klimaat en temperament met elkaar in verband gebracht.” Tot en met de Griekse schuldencrisis!

Vormt het huidige Europa een gemeenschap? In het voetspoor van Huizinga legt Joep Leerssen een driehoeksverband tussen samenleving, verleden en cultuur. “Cultuur is wat een samenleving van het verleden maakt; het verleden is wat de cultuur van een samenleving fundeert. Dat betekent dus ook dat ‘een samenleving’ wordt bepaald, in zijn omvang en samenhang, door de gezamenlijke culturele beleving van een gemeenschappelijk verleden.” Wil Europa een gemeenschap zijn, “dan moet er sprake zijn van een gezamenlijke rekenschap van een asymmetrisch verleden. (…) De ‘gezamenlijke rekenschap’ betekent noch een unanieme consensus, noch een vastliggende canon van algemeen bekende feiten, maar minstens ook een daaromheen zwevende nimbus aan dingen die niet bekend zijn maar potentieel herkenbaar, inleefbaar, iets waarvan men de potentiële interesse en relevantie mag veronderstellen.”

Daarbij maken grote, verrijkende verhalen deel uit van de Europese cultuurtraditie. Deze verhalen, met helden en antihelden als Don Quijote, Robinson Crusoe, Candide etc. “leren ons om ons in te leven in gemengde gevoelens, complexe ironieën, tegenstrijdigheden en verwarring.” En dat vindt Joep Leerssen hard nodig, om ons te kunnen verweren tegen zwart-wit wereldbeelden. Zijn boek biedt een veelkleurige kaleidoscoop.

Marko Bos

Joep Leerssen, Spiegelpaleis Europa – Europese cultuur als mythe en beeldvorming , Nijmegen (uitgeverij Vantilt), 2011, ISBN 978 946004069 6, 205 pp., € 19,95.

Recensie: ‘Ons belang in Europa’

In mei jl. heeft het Wetenschappelijk Bureau GroenLinks i de bundel Ons belang in Europa gepubliceerd. Een aantal hoofdstukken is ook nu, na de EP-verkiezingen, de moeite van het lezen zonder meer waard. Aysel Sabahog(lu en Bart Snels stellen in de inleiding dat de suggestie dat er één Nederlands belang bestaat, een vorm van antipolitiek is.

“Europese politiek is (…) echte politiek, gebaseerd op belangentegenstellingen en verschillende idealen. Suggereren dat er één Nederlands belang bestaat, is de dood in de democratische pot. Deze degradatie van de Europese politiek gaat uiteindelijk ten koste van ieders belang, hoe dat ook wordt gedefinieerd.”

Een greep uit de verschillende bijdragen. Hoogleraar politicologie Rinus van Schendelen wijst op domme en slimme vormen van belangenbehartiging in de Europese Unie. Tweede Kamerleden verkeren in een spagaat tussen nationaal bestuur en Europees beleid. Politieke partijen willen stembustoezeggingen nakomen, maar kunnen dat maar weinig waarmaken vanwege de verplaatsing van de politiek naar de EU. Volgens Van Schendelen moet de Tweede Kamer gezien worden als een branchevereniging: Haagse politici zouden er goed aan doen de contacten met de Europese collega’s aan te halen als ze de besluitvorming in de EU willen beïnvloeden.

Arbeidsrechtadvocate Diana de Wolff pleit voor meer Europese sociale politiek. Geen race to the bottom, maar bijvoorbeeld maatregelen die de positie van werknemers overal ter wereld beschermen. Zij pleit voor een Europa als motor van sociale ontwikkeling.

Hoogleraar Jan Rood, verbonden aan Instituut Clingendael, laat zien dat Europa een machtige soft power is: een unie die landen met handelsovereenkomsten, associatie- en stabilisatie-akkoorden, nabuurschapsbeleid en de mogelijkheid van lidmaatschap probeert te verleiden tot het naleven van fundamentele waarden.

Clingendael-onderzoeker Stephan Slingerland betoogt dat Nederland tot op zekere hoogte gebaat is bij een gezamenlijke aanpak van de energiezekerheid. De EU zou afspraken moeten maken over de gezamenlijke aanpak van toekomstige gascrises, zonder de baas te worden over onze gasbel.

Aysel Sabahog(lu (red.), Ons belang in Europa , Wetenschappelijk Bureau GroenLinks, Utrecht 2009.

Download deze bundel op de website van GroenLinks

Moeizame relaties tussen Polen en Nederland

Polen en Nederland zijn overburen. De Pools-Nederlandse diplomatieke relaties zijn op weg naar 100 jaar in 2019. Maar pas met de val van de Muur in 1989, na twee eeuwen afzijdigheid, kwamen de politieke, economische en culturele relaties tussen beide landen, echt op gang. In de jaren negentig was er expansie van het Nederlandse bedrijfsleven op de Poolse opkomende markt, en sinds 2007 komen tienduizenden Poolse arbeidsmigranten naar Nederland. Beide landen zijn al zeven jaar partners in de EU. Hoe ontwikkelen zich de bilaterale relaties – worden ze intensiever en hechter?

Het boek ‘Poland and The Netherlands: a Case Study of European Relations ‘ vertelt een verhaal van moeizame officiële betrekkingen in de 20e eeuw met veel afstand en wantrouwen, vol onverwachte wendingen en teleurstellingen. Het roept het beeld op van een kille en terughoudende houding van Den Haag. Polen en Nederland zaten nooit op dezelfde golflengte, deelden geen idealen of belangen.

Daarvoor bestaan verschillende verklaringen. Ten eerste, een culturele botsing tussen de Poolse edelman en de Nederlandse koopman, die al in de 17e eeuw tot uiting kwam. Maar nadat de Nederlandse koopman zijn zaken in Polen heeft gedaan, staan de kruideniers aan het thuisfront het investeren in duurzame relaties in de weg.

Ten tweede liepen de belangen uiteen. De relaties kwamen steeds onder druk te staan van ingrijpende externe factoren. Op voor Polen doorslaggevende momenten in 1918, in 1945 en direct na 1989 liet Nederland het afweten of stelde zich terughoudend op. Deze gebeurtenissen in Polen raakten de status quo in Europa en hierdoor de kern van Nederlandse Europa politiek: het behoud van de status quo . Wat economische belangen betreft, verliest Nederland zijn belangstelling zodra de buit binnen is.

Ten derde, bepalend is de traditie (en keuze) van afzijdigheid van Nederland op het continent, eerst als maritiem land en later als pro-Atlantisch en fel anticommunistisch. Beleidsmatig waren Polen en Oost-Europa tot 1989 een terra incognita . De eerste beleidsnota over Oost-Europa verscheen pas in 1988! Opmerkelijk zijn de ontboezemingen van Edy Korthals Altes ambassadeur in Warschau van 1977 tot 1980 en zijn frustraties over het simplistische, ongenuanceerde beeld van Den Haag over Polen.

Ten vierde, kwamen de aanpassingen meestal te laat en met een bijzondere wending. Zo heeft Nederland eerst ingestemd met de NAVO- en de EU-toetreding van Polen om vervolgens daarover felle, negatieve debatten in de Tweede Kamer te voeren. Die zorgden voor een rare nasmaak. Hetzelfde geldt voor het vrij verkeer van werknemers en de openstelling van de arbeidsmarkt voor Poolse werknemers in 2007. Wat moet men in Polen hiervan denken? Dat laat zich raden. Maar helaas leren we weinig uit dit boek over hoe Warschau over Nederland denkt en wat de verwachtingen zijn. Een gemiste kans.

Dit boek is een samenwerkingsproduct van Poolse en Nederlandse historici. Ondanks de beperkingen van een conferentiebundel (geen coherente structuur en gebrek aan een algeheel oordeel) is dit boek een aanrader voor eenieder die niet alleen de Pools-Nederlandse relaties wil bestuderen maar ook belangstelling heeft voor het Nederlands buitenlands beleid in Europa.

Duco Hellema, Ryszard Zelichowski, Bert van der Zwan (red.) ‘Poland and The Netherlands: a Case Study of European Relations’

Uitgever: Republic of Letters Publishing, Dordrecht 2011
Pagina’s: 326
Prijs: 39 euro
ISBN 9789089790743 (paperback)

Drs. Malgorzata Bos-Karczewska
hoofdredacteur van Polonia.nl