Publicaties

Wie heeft nu wie in de greep, als het om de Europese energievoorziening gaat? Rusland Europa, doordat Poetin Europa naar believen van het gas kan afkoppelen, en Europa zo met de dreiging van een koude winter chanteren kan? Of juist Europa Rusland, omdat Poetin voor zijn vernietigingsoorlog tegen Oekraïne – bij voorlopig gebrek aan andere afnemers als volwaardig alternatief – niet zonder de Europese gasinkomsten kan?

   Duidelijk is dat het Kremlin met de gaskraan speelt. Eerst kleine landjes pesten door die – niet zonder ogenschijnlijke willekeur in de keuze van het slachtoffer – stuk voor stuk van het Russische gasnet af te koppelen om zo te proberen heel Europa een zenuwinzinking te bezorgen – wie is het volgende slachtoffer? – en daarmee de Europese eenheid onder druk te zetten. Want als Poetin iets haat en vreest, is het een verenigd Europees front tegenover zich.

   Het Hongarije van Orban, zelf sowieso al meer van buiten-Europese autocraten dan van Europese democraten gecharmeerd, heeft Poetin al met bijzondere gunsten en afzonderlijke regelingen in zijn netten gevangen. Het is daarmee tot een permanente stoorzender voor Brussel uitgegroeid.

   De vraag is ook wat de Italiaanse verkiezingen deze hete (of eerder koude?) herfst na de val van het kabinet van Draghi zullen brengen, gezien Salvini’s eerdere banden met het gangsterregime in Moskou. Italië is in grote conflicten wel vaker een wat wankelmoedige bondgenoot geweest, dat moesten de Duitsers zowel in 1915 als in 1943 ook al eens tot hun grote schade ontdekken.

   Of moeten we hoop putten uit het feit dat de volgens de peilingen gedoodverfde winnaar, Giorgia Meloni van de ultrarechtse Fratelli d’Italia, juist de Russische overval op Oekraïne scherp veroordeeld heeft, anders dan haar rechts-extremistische kompanen elders in Europa als Thierry Baudet, die in deze donkere dagen een feestje rond de Russische ambassadeur meende te moeten gaan bouwen?

   Een aantal Middeneuropese landen is nu in een ijltempo begonnen de eigen gasafhankelijkheid van Rusland te verminderen, om uiteindelijk straks zélf de gaskraan te kunnen dichtdraaien, en daarmee Rusland voor te zijn. Het oogt immers altijd souvereiner als je zelf de stekker er uit trekt, in plaats van dat je belager dat doet.

   Zolang dat niet gebeurd is, kan Poetin met de gastoevoer spelen, wat hij niet nalaat. Vermoedelijk gooit hij bewust de kraan niet in één keer dicht, niet alleen vanwege de dan gederfde inkomsten, maar ook omdat hij dan een economisch wapen kwijt is. Chanteren kan immers alleen als je daartoe ook nog over geëigende middelen beschikt. Heb je die eenmaal uit handen gegeven door die volledig in te zetten om een verpletterende indruk te maken, dan heb je niets meer in handen voor een volgende keer, als die inzet toch niet dat effect heeft gehad.

   De snelle afkoppeling van het Russische gas stelt de afnemers in elk geval voor de noodzaak om nu intern keuzes te maken en prioriteiten te stellen, gezien de daardoor nog verder uit de pan rijzende energieprijzen. Wat gaat vóór? En dus: wie of wat zal het het eerste zonder gas moeten stellen? In Berlijn heeft de regering dat al begrepen, in Madrid – ofschoon juist níet van de Russen afhankelijk – ook: zie de verplichting om nu bij 40 graden de airco lager te zetten.

   Maar heeft Den Haag wel óók de urgentie door? Van minister Rob Jetten horen we vooral sussende woorden – het loopt zo’n vaart allemaal niet – zoals we dat van collega Ernst Kuipers maandenlang inzake corona hoorden. Sussende woorden, gepaard aan wegkijken, zijn zeker onder Rutte een Haagse specialiteit geworden, waardoor het kabinet nu overal hardhandig tegen de wand knalt: inzake het klimaat, de boeren, de woningnood, de vluchtelingen, het vliegverkeer en nog zowat. Waarbij de verantwoordelijke bewindslieden bij het vinden van een oplossing vooral elkaar in de weg zitten, want een makkelijker oplossing van het ene probleem maakt die voor een ander probleem juist moeilijker.

   Met een gasafhankelijkheid van 15% loopt Nederland natuurlijk minder risico’s dan Duitsland, maar met vrijblijvende oproepen tot energiebesparing komen ook wij er niet. Als de voorspelling uitkomt dat de maandlasten met wel 500 Euro kunnen stijgen, komen miljoenen burgers in het nauw. Dat vergt een gerichte politiek van herverdeling van de schaarste, om door wettelijk afgedwongen vermindering van de vraag de prijzen in de hand te helpen houden.

   Dat iedereen kan koken is belangrijker dan dat sommigen ook ’s winters aardbeien kunnen eten. En men zal aan luxepaardjes moeten durven komen, als terrasverwarming en verwarmde privé-zwembaden. Als dat niet gebeurt, en een rijke bovenlaag zich de jacuzzi kan blijven veroorloven, terwijl anderen verkleumen, krijgen we een volksopstand waarbij die boerenrellen verbleken.

   En kan Den Haag wel zijn beloftes aan Groningen gestand blijven doen? Ook als in Duitsland de gasnood stijgt? En hoe solidair zijn dan de landen die zelf nauwelijks van Russisch gas afhankelijk zijn, zoals Spanje? In het zuiden zit de wrevel over de noordelijke bezuinigingsdictaten – omdat men boven zijn stand geleefd zou hebben – bij de oplossing van de eurocrisis tien jaar terug nog diep. “Anders dan in andere landen hebben de Spanjaarden op het gebied van energie niet boven hun stand geleefd”, zo sloeg de Spaanse milieuminister Teresa Ribera naar aanleiding van Duitse oproepen tot energiesolidariteit fijntjes terug.

   Nederland mag zich gelukkig prijzen dat het het vermoedelijk wel net in z’n eentje redt, want met Wopke Hoekstra op Buitenlandse zaken is men, gezien diens betweterige arrogantie tegenover Italië in de coronacrisis twee jaar terug, in het zuiden anders vast ook niet tot grote coulantie tegenover Den Haag geneigd.

Thomas von der Dunk, 4 augustus 2022

Tot 1989 was de wereld vanuit Haags perspectief decennialang zeer overzichtelijk. De drie belangrijkste internationale organisaties waarvan Nederland lid was, vervulden daarbij ieder een andere taak. Voor de veiligheid was er de NAVO. Voor de handel was er de EEG. En voor mooie verheven dingen als mensenrechten en ontwikkelingshulp was er de VN. Die heldere driedeling was alleen daarom al handig, omdat de VN veruit de meest machteloze van de drie organisaties was, zodat die verheven dingen het handel drijven of de veiligheidsbelangen niet teveel in de weg zouden staan.

   Ook toen de EEG na de Val van de Muur tot EU transformeerde, en daarmee van een economische gemeenschap tot een politieke unie, bleef men op het Binnenhof de facto aan dit overzichtelijke wereldbeeld vasthouden. ‘Politiek’, en zeker geopolitiek was wat Den Haag betrof in Brussel uit den boze. Zelden is het zo plomp verwoord als door Uri Rosenthal in de kortstondige periode dat hij minister van Buitenlandse Zaken – we zijn vooral EU-lid omdat het goed is voor onze afzetmarkt – maar de insteek werd vrij breed gedeeld. Het verklaart mede waarom ook Rutte nog zeer lang bleef volhouden dat de aanleg van Nordstream puur een technisch-economische kwestie was.

   In de praktijk lag het natuurlijk al met de EEG wat ingewikkelder. Stond voor Nederland, van een handvol Europese idealisten afgezien, bij de toetreding het economisch profijt voorop, voor Frankrijk en Duitsland prevaleerde en prevaleert het politieke aspect van de Europese eenwording.

   Parijs en Berlijn zien de EU niet allereerst als een economisch, maar als een politiek project. Ja, een politiek project met gebruik van economische middelen, maar dat is iets wezenlijks anders – en een verschil dat Nederland, puur door het economisch-financiële aspect gebiologeerd, stelselmatig onderschat. Het verklaart menige aanvaring met de Fransen, die bij uitstek geopolitiek denken, en de EU ook graag – voor Nederland traditioneel een nefaste gedachte – tegenover de NAVO plaatsen, om de Europese onafhankelijkheid van Amerika te bevorderen.

   Die nadruk op het geopolitieke verklaart ook een soepeler omgang met economische regeltjes en financiële afspraken als die dat geopolitieke belang in de weg blijken te staan. En de Haagse blindheid daarvoor leidt er regelmatig toe dat Nederland plots alleen dreigt te komen te staan, omdat Berlijn uiteindelijk, net als Parijs, andere zaken de doorslag laat geven. Dat gold voor de begrotingsregels als daardoor een scheuring tussen Noord en Zuid dreigt, en het geldt voor uitbreiding van de EU in oostelijke richting, waar de Nederlandse regering inzake een mogelijk lidmaatschap van Oekraïne tot een plotselinge volte face gedwongen is ten einde niet in een isolement te belanden, omdat men niet tijdig aan wilde zien komen dat ook bij Duitsland het geopolitieke belang de doorslag zou geven.

   Wat het zwaarst is, moet het zwaarst wegen. En dat is de Russische agressie met alle middelen wordt gestopt, omdat Poetin zich ook door een halve zege gesterkt zal voelen en dan over een paar jaar opnieuw de aanval zal inzetten. Laat men geen illusies koesteren: het Kremlin verstaat alleen de taal van de macht, en de huidige dictator zal, als niemand hem tegenhoudt, gezien zijn imperialistische visioenen waarbij hij zichzelf als een nieuwe Peter de Grote beschouwt en Stalin als inspirerende voorganger ziet, niet rusten tot zijn leger weer aan de Oder staat.

   Voldoet Oekraïne aan de regels voor het EU-lidmaatschap? Nee, bij lange na niet, en dat is terecht de afgelopen maand al vele malen benadrukt, ter geruststelling van de regelfetisjisten. En laat ik er meteen – en daar wordt vervolgens wèl meestal omheen gedraaid – aan toevoegen: het zal daaraan ook niet al over tien jaar voldoen. Dat mooie beloftes en voornemens in dat opzicht niet voldoende zijn, bewijst de bijzonder trage voortgang op de Westelijke Balkan, alsmede de regressie in Bulgarije, Roemenië en Hongarije na hun toetreding.

   Als we er vanuit moeten gaan – en dat lijkt mij verstandig – dat de kans groot is dat ook over twintig, dertig jaar Oekraïne niet aan de huidige regels voldoet, en we tegelijk dit land ook niet zo lang in het vagevuur kunnen houden omdat dat dat Poetin en trawanten alle gelegenheid geeft om het land (en daarmee ook Europa) verder te destabiliseren, dan moet Brussel daarop anticiperen. En wel reeds nu.

   Het dilemma in de kern geformuleerd is dit. Ofwel de EU houdt aan haar regels vast, en dan blijft niet alleen de Oekraïne, maar ook de westelijke Balkan nog zeer lang buiten staan, met alle risico’s dat de Russen – of de Chinezen! – er economisch en/of politiek greep op krijgen: uiteindelijk een groot veiligheidsrisico voor Europa zelf. Ofwel de EU gaat een andere koers varen, waardoor vanwege het geopolitieke belang ervan lidmaatschap van deze landen toch veel eerder mogelijk wordt, ook als ze nog niet aan de regels voldoen.

   Het voornaamste obstakel daarvoor is uiteraard dat zo’n wegens disfunctionerende rechtstaat en notoire corruptie ‘voortijdig’ lidmaatschap de EU intern zou ontwrichten. Dus moet er over een andere oplossing worden nagedacht, en niet toevallig is het in Parijs, dat dat al als eerste is gebeurd: het plan van Macron voor een soort ‘provisorisch’ politiek bondgenootschap met de kandidaatleden in een schil rond de EU, waarbij de EU de facto bescherming biedt, zonder dat die landen al op gelijke basis binnen de EU participeren..

   Laat het woord ’tijdelijk’ daarbij maar eerlijkheidshalve achterwege – dat suggereert teveel dat het maar om een handvol jaren gaat. En laten we andermaal eerlijk zijn: er ontstaat zo natuurlijk een Unie met A- en B-leden. Zonder dat iemand dat nu zo durft te benoemen, is dat de onvermijdelijke consequentie. En tevens de enige oplossing om zowel de EU te vergroten als te behouden.

Thomas von der Dunk, 13 juli 2022 

Uiteindelijk viel het verschil nog meer in het voordeel van Macron uit dan voorspeld, omdat uiteindelijk toch meer kiezers met dichtgeknepen neus voor het minste kwaad gekozen hadden. Zo, en niet anders moet zijn verkiezingszege worden verklaard. Als massale steun voor Macrons beleid mag de uitslag zeker niet worden geïnterpreteerd. Veel burgers vonden het alternatief alleen nog erger.

   Die beschouwen zich niet geheel zonder reden in sociaal-economisch opzicht als het slachtoffer daarvan. Zij hebben ditmaal nog de Franse Republiek gered door hun persoonlijk belang daaraan op te offeren. Ook Europa is daarmee voorlopig gered – maar óók niet meer dan voorlopig. En Macrons zege zal een Pyrrhusoverwinning blijken, als niet eindelijk – eindelijk – in heel Europa de lessen uit de opkomst van het rechtsradicale populisme worden getrokken.

   In heel Europa – ook in Nederland. Want dat staat er electoraal niet echt veel florissanter voor. Overal in Europa voelen steeds meer kiezers zich door de staat in de steek gelaten, en vertrouwen die de overheid niet meer, omdat die hun belangen negeert, maar tegelijk wel als gewillige dienstbode voor een elite functioneert, zodra díe tegen iets haar onwelgevalligs protesteert.

   Wat de door haar afgedwongen afschaffing van de vermogensbelasting – ‘anders vertrekken de rijken’ – door Macron in Frankrijk was, was Ruttes door Shell en Unilever ingestoken poging tot afschaffing van de dividendbelasting – ‘anders vertrekken we de bedrijven’ – bij ons. Tegenover multinationals en multimiljonairs, die jarenlang onder het motto van een goed vestigingsklimaat met fiscale rulings werden bediend, staan de toeslagenouders die jarenlang door de fiscus werden achtervolgd. En anders dan de CEO’s van Shell en Unilever beschikken die niet over het telefoonnummer van het Torentje.

   Onze Gele Hesjes: dat zijn de flitsbezorgers met hun flexbaantjes, of het grondpersoneel op Schiphol, dat tegen een hongerloontje lichamelijk slopende slavenarbeid verricht, opdat onze nationale luchthaven, nationale trots, nationale banenmotor – vult U de propagandaprietpraat op de spreadsheets van de duurbetaalde consultants daar boven in de directietorens maar in – voor een prikkie met bulkvervoer andere vliegvelden de loef afsteken kan. Het onzekere bestaan van velen garandeert de megawinst voor enkelen. Voor soortgelijke wantoestanden bij PostNL is in België de verantwoordelijke bedrijfstop, die zich bij ons dan achter een systeem van onderaannemerschap verschuilt, de bak ingedraaid. Er zijn momenten, waarop we aan onze zuiderburen een voorbeeld zouden kunnen nemen.

   De oorlog in Oekraïne versterkt die sociale kloof nog verder. Daardoor dreigt nu voor miljoenen mensen basale energie onbetaalbaar te worden, terwijl anderen van die groeiende schaarste profiteren – vaak opnieuw met een beroep op ‘Europa’ en de daarmee onlosmakelijk verbonden ‘vrije markt’.

   Tegelijk gaat bovenaan het onbeschaamde gegraai door. Neem Philips. Goed of slecht resultaat, problemen met apparatuur of niet: de bonus blijkt een basisrecht, en Frans van Houten ziet, vanwege zijn eigen genialiteit, geen reden om daarvan af te zien. Want elders lachen zijn soortgenoten nu al om zijn hongerloon.

   Als iets de totale vervreemding van een zelfzuchtige bovenlaag belichaamt, dan deze habitus, waarin zij moreel in niets van de Russische kleptocratie verschilt – het enige verschil is, dat dit door neoliberale wetgeving juridisch is afgedekt. Niets is in heel Europa fataler voor het vertrouwen in de democratie van degenen die het – ook met zichzelf – minder hebben getroffen dan het laten voortetteren van zulke wantoestanden, en de politieke onwil om daaraan paal en perk stellen.

   Zonder onderbezoldiging van het grondpersoneel gaat het niet, zo mocht een of andere expert – die zelf vast voor zijn eigen bureaustoelwerk nog niet met een tienvoudig uurloon genoegen zou nemen – laatst weer eens onder verwijzing naar de vrije markt in het journaal uitleggen. Dat is de kern van het veelgeroemde profijtelijke businessmodel, dat Schiphol Mainport mogelijk maakt. Bij zo’n redenering is dan ook door veel Haagse politici, wier kernelectoraat uit veel van zulke bureaustoelexperts bestaat, jarenlang instemmend geknikt.

   Wel, als het bestaande businessmodel fatsoenlijke bezoldiging verhindert, dan is de oplossing simpel: dan moet het businessmodel worden aangepast. Ook de slavernij vormde eeuwenlang een heel lucratief businessmodel, dat plantage-CEO’s een mooie bonus opleverde. En ook toen waren hunnerzijds de bezwaren tegen beëindiging van hun businessmodel niet van de lucht. En ook toen hadden die betere lijntjes met de machthebbers. Bij de afschaffing van de slavernij in 1863 werden de slavenhouders ruimschoots gecompenseerd. De slaven kregen niets.

   Wat de grondwerkers op Schiphol terecht eisen, is meer baanzekerheid en fatsoenlijke salariëring. Precies hetzelfde wat die vele Franse kiezers wilden die in de eerste ronde op Mélenchon stemden, en in de tweede met tegenzin Macron – die verwachten daarvoor nu terecht iets terug. En dat is niet een voortzetting van de fêtering van een verwende rijke bovenlaag. Hetzelfde speelt in veel andere landen. Ook daar wordt vaak naar de Europese vrije markt verwezen, die die schrijnende ongelijkheid ‘nu eenmaal’ met zich meebrengt. Als de Europese politiek nu niet eindelijk bij zulke uitwassen drastisch durft in te grijpen, dan zal zich dit ook tegen Europa keren, en zit Marine le Pen in 2027 in het Elysée.

   Bij één Nederlandse partij is het kwartje duidelijk nog steeds niet gevallen – en zal het dus ook wel nooit vallen. Op tv kwam VVD-woordvoerder Daniel Koerhuis jammeren over die arme ouders met hun nog armere kindertjes in de wachtrij. Over de uitgebuite grondwerkers, die zowel die goedkope vliegtripjes als de megasalarissen van de top mogelijk maken, geen woord. Ik herhaal: geen woord.

Thomas von der Dunk, 12 mei 2022 

Het kwam, door de terloopse wijze waarop het gebracht werd, een beetje over als een verzuchting en een verspreking: Bidens opmerking dat er na de door hem begonnen vernietigingsoorlog in Oekraïne voor Poetin op deze wereld geen plaats meer is. Bovendien krabbelde, nadat Moskou woedend gereageerd had dat de Russen daar zelf over gingen, de Amerikaanse president weer een beetje terug.

   Maar was het een vergissing, een verspreking – of is het inderdaad wat hij wilde zeggen, waarop hij uit is? En als dat zo is, zou dat dan inderdaad verkeerd zijn omdat dat de kwestie nog moeilijker oplosbaar zou maken, zoals allerlei commentatoren haastig verklaarden? De aard en toon van hun commentaren suggereerde alsof werken aan regime-change buiten hun denkkader valt.

   Out of the box-denken is momenteel een zeer populaire kreet, waarmee ook in Nederland in menige managercursus gretig wordt geschermd, maar waaraan zich in de praktijk vervolgens maar weinigen daadwerkelijk durven wagen. Je kon de kramp op de gezichten van de door Bidens uitspraak gepijnigde experts bespeuren. In een oorlogssituatie iets doen wat niet helemaal volgens de internationale juridische handboekjes is, omdat je je in de interne bedrijfsvoering van souvereine staten mengt – oef! Alleen al de gedachte leidt kennelijk tot samengeknepen billen.

   Een eeuw geleden had men daar tijdens de Eerste Wereldoorlog minder moeite mee. Men stookte lustig in binnenlandse brandhaarden van de vijand en zo een binnenlands vuurtje op. De Entente binnen de Habsburgse veelvolkerenstaat en het Ottomaanse Rijk, de Centralen in Franse en Britse koloniën, waaronder Ierland, waar de Duitsers de Ierse Paasopstand hebben aangemoedigd, terwijl ze later ook Lenin naar Rusland hebben gestuurd om dat in revolutionair vuur en vlam te zetten. Poetin zelf was er ook niet zo vies van, de laatste jaren: met de Ossetiërs in Georgië, met de Russische separatisten in de Donbass. 

   Alle reden dus om niet principieel van hetzelfde af te zien. Met koorknapenschuwheid komt men in zulke situaties niet ver. En dat kan zich natuurlijk eveneens uitstrekken tot Moskou zelf. Want dat ‘alleen de Russen zelf over Poetin gaan’, daar valt wel een kanttekening bij te plaatsen. Daar gaan ‘de Russen’ zelf helemaal niet meer over. Die gaan namelijk helemaal nergens meer over. Rusland is inmiddels een totalitaire dictatuur, en met het tyrannieke karakter ervan heeft het Poetinregime bovendien elk moreel bestaansrecht verloren. Tyrannenmoord is al sinds de oude Grieken volstrekt legitiem.

   De hoofdcommentator van de NRC was een van de weinigen die het al expliciet stelde: voor Poetin is er na alles wat hij reeds nu heeft aangericht binnen Europa niet langer plaats. Concreter was het niet gemaakt, maar de logische consequentie is, dat hij van het toneel verdwijnen moet – en dus, dat het Westen niet moet schromen om naar middelen te zoeken waarmee het daaraan bijdragen kan.

   De cruciale vraag is niet, of dat legitiem is, maar of dat zinvol is. Het antwoord hangt samen met de aard van Poetins regime, en de vraag in hoeverre de Russische agressie sterk op zijn persoonlijk conto komt, of er met Poetin (nu nog) wel een duurzame overeenkomst te sluiten valt, of dat hij hierna gewoon zo verder gaat.

   Mijn inschatting is, dat zowel dat tweede als dat laatste het geval is. We zijn in hoge mate getuige van de uitbarsting van een enorme persoonlijke wrok die Poetin de afgelopen jaren jegens het Westen heeft opgebouwd. Een democratischer en westerser Oekraïne vormt daarbij een bedreiging voor zijn eigen bewind, dat juist steeds dictatorialer wordt: het doet de Russische bevolking een voor haar geloofwaardig alternatief aan de hand, juist omdat Oekraïne door de Russen als verwant wordt beschouwd. Dat verklaart niet alleen veel van de verbetenheid van Poetin jegens Zelenski, maar ook de steun aan Loekasjenko toen in Belarus hetzelfde dreigde.

   De imperiale Groot-Russische grootheidswaan van Poetin wordt zeker door een belangrijk deel van zijn entourage gedeeld. Maar dat wil niet zeggen dat die entourage nu zelf ook zover zou zijn gegaan als Poetin. Dat vergt een vorm van brutaliteit, bluf en bereidheid tot va banque-spelen die niet elke Kremlinautocraat gegeven is. Wat dat betreft is het als met Hitler: ook diens ideeën werden breder gedeeld. Maar met iemand anders dan Hitler is het de vraag of Duitsland de militaire risico’s had genomen die het heeft genomen – en uiteindelijk de eigen ondergang inluidden. Veel generaals vonden het veel te gewaagd. Zeker: zo lang het goed ging, hadden zij weinig in handen om zich tegen de Führer te keren. Zo ook nu. Zodra de balans echter omslaat en een catastrofe dreigt, wordt dat anders. Het is vrij aannemelijk dat voor Poetin-Rusland hetzelfde geldt als voor Hitler-Duitsland: zonder de opperdictator schrikt men voor steeds verdere escalatie terug.

   Tenslotte inderdaad het einddoel. Poetin wil niet bij de Donbass, of zelfs maar Kyiv stoppen – hij wil in feite heel Oost-Europa tot aan de Oder terug. Dat betekent, net als indertijd bij Hitler, dat een compromis vandaag – waarbij men omwille van de lieve vrede Poetin een stuk Oekraïne geeft – slechts uitstel van executie betekent.

   Een nieuw München, waarbij Poetin dit slechts misbruikt om straks een volgende stap te kunnen nemen. Een stap die niet iedereen in zijn omgeving aandurft. Om die reden moet het Westen trachten het bewind te splijten, door duidelijk te masken dat een Rusland mèt Poetin nooit in de beschaafde wereld terug kan keren, en een zonder ooit mogelijk wel. Dan kan er een moment komen, waarop sommigen rondom Poetin de schade voor Rusland te groot vinden worden, en dan is een scheut polonium in de juiste thee niet ver. En ginds hebben ze een afdoende rijke traditie aan paleiscoups om uit eerdere ervaringen te kunnen putten.

Thomas von der Dunk, 14 april 2022

   Poetin is gaandeweg zijn imperiale oorlog aan het verliezen – en dat weet hij. Het is op dit vroege moment ongetwijfeld nog gewaagd dat te beweren, en militaire deskundigen waarschuwen voor voorbarig optimisme, omdat Moskou nog onnoemelijk veel materiële en personele reserves achter de hand heeft, maar de voortekenen wijzen toch wel in die richting. Als menig dictator lijkt ook Poetin hier het slachtoffer van zijn eigen leugens te worden, omdat niemand in zijn omgeving het aangedurfd heeft zijn rooskleurige verwachtingen te ontkrachten.

   Dat het Poetin nog lukt om Kyiv zonder zeer grof geweld op de knieën te krijgen, wordt met de dag twijfelachtiger. Het verrassingseffect van de erste dagen is weg, de tijd werkt in dat opzicht nu tegen hem. Niet alleen het hardnekkige Oekraïense militaire verzet, dat mede dankzij de in steeds groter getale geleverde westerse wapens steeds succesvoller blijkt in de uitschakeling van Russische tanks, wijst in die richting: de opmars stageert. Iets wat Poetin duidelijk heeft onderschat, evenals de eensgezinde politieke frontvorming – de Duitsers kennen daarvoor het onvertaalbare woord Schulterschluss – en de genadeloze financiële en economische sancties die nu al Rusland beginnen te ontwrichten.

   Bovenal de recente rede van Poetin wijst daarop, waarin zondebokken worden aangewezen en zuiveringen worden aangekondigd. De eerste functionarissen zijn al van hun post ontheven, en deels onder huisarrest geplaatst; wat straks ongetwijfeld op de rol staat, is een stalinistisch schijnproces. Iets waarin Rusland onder Poetin dit decennium in steeds heftiger mate naar teruggrijpt – van de nepdemocratie die het twintig jaar geleden was en de autocratie van tien jaar terug verandert het nu weer steeds meer in een totalitaire dictatuur, waarbij elke potentïele oppositie met draconische maatregelen de kop in moet worden gedrukt. Niet toevallig wordt (de Georgiër) Stalin inmiddels door het Kremlin zo’n beetje als de ‘grootste Rus’ aller tijden gevierd.

   Maar het meest veelzeggend was Poetins uitval naar de oligarchen, zijn oude bondgenoten, die ooit de Russische staat hebben leeggeroofd, en sindsdien dankzij megabankrekeningen op de Amsterdamse Zuidas in megapaleizen in Londen en megajachten aan de Côte d’Azur hun miljardairsbestaan vieren. Het koude Rusland is slechts hun melkkoe geweest, hun leven speelt zich grotendeels af in het warme Westen, hun kinderen studeren er, etcetera – ook in Nederland.

   Het zal U misschien verbazen, maar ik kan bij wat Poetin in zijn inmiddels beruchte rede over hén te berde bracht, niet anders dan instemmend knikken. Hij schetste een beeld van verwende rijke Russen die verslaafd zijn aan “foie gras” en “oesters”, die niet langer loyaal zijn aan het Russische volk – gewoon nooit geweest, zou ik zeggen, evenmin als de heer V.P. – maar aansluiting zoeken bij een zelfzuchtige internationale beau monde.

   Zeg maar de wereld van de topvoetballers van Chelsea, zo kan men daaraan toevoegen, die dankzij zo’n oligarch hetzelfde jetsetgedrag kunnen vertonen. Of van onze ‘eigen’ Max Verstappen, die ook in het fiscale roversnest Monaco zijn officiële optrekje heeft en net als de Abramovs graag in een privéjet rondvliegt.

   “Zulke mensen zouden hun eigen moeder nog verkopen”, aldus Poetin – en ook daartegen valt weinig in te brengen. Medelijden met deze oligarchen die nu plots tussen twee vuren komen te zitten – in Europa eindelijk als Poetinbendelid uitgekotst, in Rusland daarentegen als decadente collaborateur van het Westen weggezet – is niet op z’n plaats, en men kan juist handig gebruik maken van de uiterst ongemakkelijke situatie, waarin deze lui zich nu bevinden. Nog even, en ze mogen immers niet meer kiezen tussen foie gras en oesters, maar tussen een Europese cel wegens belastingzwendel of een Russisch strafkamp wegens Poetinverraad.

   Het is een van de breuklijnen die nu binnen het Russische gangsterregime zichtbaar wordt: dat de oligarchen, die zolang van het Kremlin hebben geprofiteerd, door het Kremlin tot staatsvijand zijn verklaard. Dat biedt voor het Westen perspectieven, waarvan het niet moet schromen gebruik te maken. Tegen een oorlogs- en vernielzuchtige dictator kom je er nu eenmaal niet door je uitsluitend tot methodes te beperken die je op de zondagschool hebt geleerd.

   Kortom: een mogelijkheid is nu dat al die miljardairs een paar miljoen bijelkaar leggen, om aan Poetins bewind een fysiek einde te maken. Dat Poetin daar zelf ook best benauwd voor is, is evident. De geschiedenis van de Romanovs biedt voldoende verschillende opties om daarvoor concrete inspiratie op te doen. Er is niets op tegen, wanneer westerse geheime diensten daarvoor ondershands zulke oligarchen met enige suggesties benaderen, daarbij aan de boven aangestipte alternatieve toekomstscenario’s refererend, mochten zij zich niet meteen inschikkelijk tonen. Misschien gebeurt dat inmiddels ook al.

   De tweede potentiële breuklijn is er eentje binnen de Russische staatsbureaucratie zelf. Afgaande op een bericht in de NRC van 19 maart, was bij een grote manifestatie ter meerdere glorie van Poetin een deel van de verplicht aanwezige Russische ambtenaren al naar huis voor de dictator aan zijn verhaal begon, met de afgestempelde kaartjes – waarmee ze hun aanwezigheid konden bewijzen – op zak. Ook schijnt er tussen het verplichte gejuich tevens al enig gefluit vernomen te zijn – zo begon het ooit met het einde van Ceaucescu.

   Zover is het nog niet, maar dat Poetins speech, waarmee hij min of meer met de fysieke vernietiging dreigde van iedereen die hem nog dwars durft te zitten, hogerop tot ongerustheid heeft geleid, mag als zeker worden beschouwd. Wie, zo zullen veel Poetincraten zich afvragen, is de volgende die in ongenade valt? Als er maar voldoende zijn die zo’n lot vrezen, is een staatsgreep snel gepleegd.

Thomas von der Dunk, 21 maart 2022

   Het doet denken aan die Amerikaanse dominees die op gezette tijden met groot aplomb de ondergang van de wereld voorspellen, daarvoor na een blik in hun geheime bol (boek) precies dag en uur weten aan te geven, en vervolgens even zonder tekst zitten als er op dat moment niets blijkt te zijn gebeurd. Het is nu woensdagochtend tien uur, en de Russen zijn niet Oekraïne binnengemarcheerd.

   Washington zal op kritische vragen vast verklaren: dat komt juist daardoor. Doordat wij het voorspelden, heeft Poetin het uiteindelijk niet gewaagd, omdat hij ons daarmee gelijk zou geven. Zover heeft van die dominees nog niemand durven gaan: dat het door hún voorspelling kwam dat God het toch maar niet heeft gewaagd om de wereld ten onder te laten gaan. Meestal wordt dan de datum van het Onontkoombare Onheil gewoon wat verder naar de toekomst verschoven, nadat de profeet geconstateerd heeft dat er ergens een rekenfoutje is gemaakt.

   Dat kan nu natuurlijk eveneens op het Kremlin zijn uitwerking niet hebben gemist, waar Poetin graag om zich heen een soort distantie creëert die een oppergod niet zou misstaan, ook gezien de tafelschikking bij het bezoek van Macron, die zélf in zijn optredens overigens evenmin van Olympische kapsones is ontbloot. Wie als nieuwe president zijn verkiezingsoverwinning in Versailles viert, staat in dit opzicht wat anders in het leven dan wie een Torentje bewoont.

   Aannemelijk is in dit geval inderdaad dat Amerika het met de aankondiging van de Russische invasie Poetin een stuk moeilijker heeft gemaakt om Oekraïne aan te vallen. Het Kremlin heeft zich de afgelopen dagen immers voortdurend verplicht gezien om te verzekeren dat het dat niet van plan was, en al die legioenen slechts voor een oefening in een halve cirkel rond Oekraïne waren samengetrokken. Om dan toch aan te vallen en dus wel heel openlijk als leugenaar te boek te staan: dat vergt een vorm van brutaliteit, waarvoor mogelijk zelfs Poetin terugschrikt.

   In dat opzicht was dat nadrukkelijke Amerikaanse aankondigen van een Russische invasie voor vandaag, indien die inderdaad gepland was, een briljante zet. Die zette Poetin immers voor het blok: de aanval dan toch door laten gaan, zou voor de hele wereld het gelijk van de Amerikanen (en de kwaliteit van hun inlichtingendiensten) bewijzen; de aanval bij nader inzien afblazen, is dan natuurlijk toch een nederlaag. Poetin, die zichzelf als meesterstrateeg beschouwd, is dan door de tegenspeler overtroefd. 

   Stel dat Poetin dus inderdaad vandaag had willen aanvallen, deze aanval nu uitstelt en daarvoor binnenkort een nieuwe datum kiest. Nog afgezien van de organisatorische rompslomp die zo’n verandering van de plannen vergt: wie garandeert hem dan dat de Amerikanen, indien ze voor vandaag met hun voorspelling eigenlijk juist zaten, er dan niet weer achterkomen, en de nieuwe datum opnieuw aan de grote klok hangen?

   Zo kunnen ze dan wel door blijven gaan – althans, tot een zeker moment. Want als Washington steeds weer een aanvalsdatum publiek maakt, en zo’n aanval dan steeds weer uitblijft, gaat dat op den duur aan de Amerikaanse geloofwaardigheid knagen en zich juist tégen Washington keren. Dan haalt men elders over zulke alsmaar ‘foute’ voorspellingen de schouders op – temeer daar Washington, om begrijpelijke redenen, niet tot in detail haar informatiekanalen openbaren zal.

   Dan komen we in de situatie, waaraan de kop van deze column refereert: de titel van een boek uit 1977 van de diplomaat J.G.de Beus, die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog aan de ambassade in Berlijn verbonden was.

   “Morgen, bij het aanbreken van de dag”: dat waren namelijk de woorden waarmee de Duitse kolonel Hans Oster laat op de avond van 9 mei 1940 de Nederlandse militaire attaché meedeelde dat Hitler nu echt Nederland zou binnenvallen. Omdat Oster daarvoor al vele malen eerder had gewaarschuwd, zonder dat dit was gebeurd (omdat er telkens voor Hitler redenen waren geweest om de inderdaad geplande aanval toch nog even uit te stellen), werd hij in Den Haag inmiddels niet meer geloofd, en zijn waarschuwing als belachelijk afgedaan.

   Dat gevaar ligt natuurlijk ook nu voor het Witte Huis op de loer: dat na herhaaldelijke grote stelligheid op een gegeven moment iedereen de schouders ophaalt, en ook terechte waarschuwingen als paniekzaaierij af gaat doen.

   De vergelijking met Nazi-Duitsland is overigens ook in die zin wel op zijn plaats, dat Poetin net als Hitler in 1938 met de Sudetenkwestie zelf bewust en zonder echte concrete aanleiding deze hele crisis heeft gecreëerd. De combinatie van leugenachtige propaganda, over ‘genocide’ op Russischtaligen in Oost-Oekraïne, waarmee de geesten binnenslands opgehitst worden, in combinatie met vage dreigingen (‘militair-technische maatregelen’) en absurde eisen waarvan het Kremlin weet dat die voor het Westen onacceptabel (moeten) zijn: het is München revisited. En ja: Kiev is, onder invloed van militante nationalisten in eigen land, niet altijd even handig omgesprongen met het Russische minderhedenvraagstuk, zoals dat ook indertijd voor Praag inzake het Duitse gold.

   Tot nu toe kan Poetin bovendien volhouden dat al zijn troepenbewegingen legale oefeningen betreffen. En inderdaad valt op de legitimiteit – anders dan de wenselijkheid – daarvan weinig af te dingen. Wat overigens natuurlijk ook voor de NAVO geldt: zoals Witrusland het recht heeft samen met een bondgenoot binnen de eigen grenzen te oefenen, geldt dat evenzeer onverkort voor de Balten.

   Dat is natuurlijk het cruciale geschilpunt: het Westen gaat hier – anders overigens dan op gezette tijden in Amerika’s eigen achtertuin op het Westelijk Halfrond – uit van nationale souvereiniteit, Rusland van invloedssferen. Zoals Jaap de Hoop Scheffer in Buitenhof opmerkte: Poetin wil gewoon zijn rijk terug.

Thomas von der Dunk, 17 februari 2022

   Vormt capaciteit nog enig criterium voor politiek personeelsbeleid? Of tellen alleen de carrièrebelangen van de desbetreffende bewindslieden? Wie de samenstelling van de buitenlandploeg van het nieuwe kabinet beziet, kan niet anders dan constateren, dat Nederland hiermee meteen al op forse achterstand staat, niet in de laatste plaats binnen Europa en de NAVO.

   Dat begint met Buitenlandse Zaken zelf. Herhaalt zich hier straks wat we al met Rutte-I (Uri Rosenthal) en Rutte-III (Halbe Zijlstra) zagen? Dat er iemand om partijpolitieke redenen op een prestigieus departement moet worden ondergebracht, ook al heeft hij van het desbetreffende beleidsterrein weinig kaas gegeten? Aan de diplomatieke gaven van de nieuwe bewindsman hebben de zuidelijke lidstaten van de Europese Unie in elk geval een niet al te beste actieve herinnering, om het vriendelijk te zeggen. En een eerste vereiste voor een succesvolle minister van Buitenlandse Zaken is het mentale vermogen om de wereld door een andere bril dan de beperkte eigen te zien. Waarom is niet gewoon Ben Knapen gecontinueerd, die, anders dan zijn opvolger, dit vermogen wèl bezit?

   Wie herinnert zich, op het moment dat enige minimale coronasolidariteit mocht worden verwacht, niet het vermanende vingertje van de toenmalige minister van Financiën, dat die spilzieke zuiderlingen eerst maar eens hun zaakjes op orde moesten brengen, niet in de laatste plaats fiscaal? Na de banenruil met Sigrid Kaag arriveert Wopke Hoekstra straks in Brussel met drie forse handicaps.

   De eerste: dat Nederland met z’n intelligente lockdowns, verlate prikcampagnes, nonchalante omgang met coronaregels en wat niet al, regelmatig een modderfiguur heeft geslagen, die zeker de nieuwe minister, als prominent lid van de vorige betweterige ministersploeg, vooreerst tot heel erg veel bescheidenheid noopt.

   Ten tweede, dat hij in persoon in het verleden niet vies is gebleken van het gebruik van enige fiscale sluiproutes om het eigen kapitaal te vermeerderen, en Nederland er juist als belastingwitwasparadijs bij de rest van Europa – terecht – toch al zo slecht op staat. Nu vanuit Brussel de druk toeneemt om een einde te maken aan de vele jarenlang getolereerde wanconstructies met brievenbusfirma’s, waarmee Nederland bijvoorbeeld de veelgesmade Grieken van legitieme belastinginkomsten heeft berooft door Griekse reders voor een appel en een ei onder Nederlandse vlag te laten varen, maakt een minister die in een iets verder verleden zelf op zijn financiële voordeel ten nadele van de nationale fiscus bedacht bleek, de Haagse onderhandelingspositie er niet sterker op.

   Ofschoon, je kunt natuurlijk ook cynisch andersom redeneren: met een bewindspersoon met een gehavend fiscaal-moreel track-record kan Den Haag, bij gebrek aan veel medestanders op dit vlak, voorlopig beter z’n mond houden, en dat is misschien bij voorbaat al winst.

   Ten derde staat het regeeraccoord Hoekstra’s eigen geloofwaardigheid niet alleen met terugwerkende kracht in de weg. Dat betreft de honderden miljarden die nu plotseling uitgegeven kunnen worden zonder zich van enige (tot voor kort voor ándere lidstaten als sacrosanct beschouwde) Europese begrotingsnorm aan te trekken, omdat de nieuwoude coalitie het over grote klimaatmaatregelen niet eens is geworden, en dit de enige wijze is waarop een opstand van het eigen electoraat – in casu de boeren met hun tractoren – voorkomen kan worden. Daarnaast krijgen de diverse nieuwbenoemde Staatssecretarissen voor Puinhoopzaken – toeslagen, gasbevingen en nog zo wat – ook een heel forse geldzak mee.

   Aan Hoekstra dus nu de taak om in zijn nieuwe rol aan de Zuid-Europeanen, die zijn vermaningen over uitblijvende hervormingen en geldverkwisting tijdens zijn vorig ministerieel bestaan vast nog niet zijn vergeten, uit te leggen, waarom zulke mega-uitgaven in het Nederlandse geval zeer verantwoord zijn, en in het Italiaanse niet. Want geld om sociale ellende te dempen, zonder te moeten hervormen en pijnlijke maatregelen te hoeven nemen die meteen het Malieveld vol laten lopen: dat willen ze in Rome met het oog op het Marsveld vast ook. 

   Buitenlandse Zaken is overigens niet het enige departement, waarvan de nieuwe personele bezetting de wenkbrauwen doet fronsen. Wat zoekt Kajsa Ollogren op Defensie? En haar nieuwe staatssecretaris Christophe van der Maat? Welke achtergrond en ervaring verbindt hen met dit beleidsterrein, die relevante kennis en visie mag doen veronderstellen, zodat ze niet de halve ambtsperiode daarvoor volledig van hun ambtenaren afhankelijk zullen zijn?

   Terwijl het nieuwe kabinet toch over één nieuw lid beschikt, dat in Uruzgan pelotonscommandant is geweest, Hanke Bruins Slot. Maar die komt dus op Ollongrens vorige post terecht. Ik wil niet zo ver gaan dat er per se een hoge militair op Defensie benoemd moet worden – zoals er voor de Oorlog meestal een generaal op het toenmalige departement van Oorlog belandde – maar als de Nederlandse afgang in Afghanistan iets leert, is het de mijlendiepe kloof tussen Haagse illusies over militaire interventies en de militaire praktijk ter plekke.

   Iemand met frontervaring als Bruins Slot, die weet wat werkt en vooral wat niet werkt, zou hier zeer van pas zijn gekomen, en veel irreële verwachtingen en veel voorspelbaar vals gebleken beloftes bijtijds als fictie hebben doorgeprikt. Ik noem de idiote randvoorwaarden, waarmee indertijd de parlementaire steun voor Kunduz moest worden gekocht, of de uit stuitend laffe Wildersangst voortvloeiende Haagse obstructie bij het bijtijds organiseren van de evacuatie van Afghaanse hulpkrachten in augustus. Zie het vernietigende interview met de plaatsvervangende ambassadeur in Kabul, Cees Roels, in De Volkskrant van 31 december, dat ook het hele nieuwe kabinet van schaamte onder de bank zou moeten doen kruipen.

Thomas von der Dunk, 17 januari 2022

Van de week is een nieuwe regering aangetreden. Nee, niet op het Binnenhof – daar neemt men voor zoiets de tijd – maar die bij de oosterburen is misschien niet minder belangrijk dan onze eigen, mocht die er ooit komen. Indachtig het woord van wijlen Thijs Wöltgens, die een kwart eeuw geleden eens opmerkte dat als we écht invloed in de wereld wilden hebben, Nederland moest toetreden tot de Bondsrepubliek, want dan was het daarbinnen meteen de machtigste deelstaat.

   In ons Land van het Eeuwigdurend Overleg – zie ook de coronacrisisaanpak – geldt intussen nog steeds wat ooit werd gezegd over de regenten van de oude Republiek: ze deden een plas en lieten de zaak zoals het was. Een groot contrast met de betoonde voortvarendheid in Berlijn. Dat is het verschil tussen A- en B-landen: naar A-landen kijkt iedereen als eerste in geval van een internationaal conflict, naar B-landen kijkt dan amper iemand om. Denk aan de Amerikaanse inval in Irak: tegen de tijd dat het kabinet Balkenende-zoveel, door interne verdeeldheid opgehouden, een keuze had gemaakt tussen de standpunten van Bush en Blair versus Chirac en Schröder, was dat eigenlijk al niet meer relevant.

   Een A-land is dus eerder genoodzaakt snel een parate regering te hebben; in een B-land kan dat wachten. In het eerste geval is derhalve in het Westen ook het democratische stelsel vooral op machtsvorming gericht – in Washington en Parijs weten ze de dag na de verkiezingen meteen wie de baas is, in Londen raken ze in paniek als ze dat niet meteen binnen een dag weten – en in B-landen op representatie: als elk geluid, hoe onzinnig ook, maar kan worden gehoord. Niet toevallig vormt in Nederland de rondvraag het emotionele hoogtepunt van elke vergadering, omdat dan zelfs het meest irrelevante ei kan worden gelegd.

   Kabinetsformaties die een half of heel jaar duren: dat kunnen ze zich alleen in Nederland en België veroorloven. Of in Luxemburg, maar daarvan houdt niemand het in zo’n geval zelfs überhaupt bij. Het betekent ook: in een A-land doen regeringswisselingen er internationaal gewoon meer toe.

   Zelfs Nederland houdt eerder zijn hart vast bij Duitse regeringswisselingen dan bij eigen. Als dat maar goed gaat: dat was de ondertoon van de reacties bij ons na het vertrek van Kohl in 1998 en na dat van Merkel nu. Wij zijn nog meer op politieke rust in Berlijn gesteld dan de Duitsers zelf. Misschien omdat ginds regeringswisselingen inderdaad iets meer uit kunnen maken dan bij ons in het poldermoeras. De Duitse politieke insteek is namelijk in elk geval niet die van: we doen een plas en laten de boel zoals het was.

   Met een elan van optimistische voortvarendheid dat in Den Haag voor het laatst met het aantreden van het eerste paarse kabinet-Kok in 1994 is vertoond, wil de nieuwe Duitse Ampelkoalition een aantal kwesties te lijf, die onder de grote coalities van Merkel toch te veel zijn versloft.

   Of dat allemaal ook gaat lukken is een tweede – tussen doom en daad, U weet wel… – maar reeds die nieuwe insteek zal eveneens gevolgen hebben voor de beleidsruimte die Nederland nationaal en internationaal heeft.

   Berlijn zet om te beginnen vol in op Europa, waarbij grote woorden niet worden geschuwd. Woorden die in Den Haag absoluut taboe zijn, zeker in de kring van VVD en CDA, waar het afgelopen decennium, beheerst door electorale angst, een eurosceptische lijn is omarmd, althans naar buiten toe, want als puntje bij paaltje komt stemt Den Haag in Brussel wel met het meeste in. Dat weet men ginds ook,

   Voor de nieuwe Duitse coalitie is bijvoorbeeld nog meer dan voor de oude Europa méér dan slechts een markt die goed is voor de eigen kaas- en aardappelafzet, zoals Uri Rosenthal indertijd op Buitenlandse Zaken het belang van het EU-lidmaatschap voor Nederland definieerde. Ook onder Merkel zijn om die reden stappen gezet – eurobonds en coronasteun – waar Den Haag van gruwde, omdat men in Berlijn (net als in Parijs) nu eenmaal geopolitiek wat verder kijkt dan de lezersrubriek van De Telegraaf.

   Dus reken er maar op dat er meer initiatieven komen voor strakkere afstemming van het beleid van de lidstaten op tal van terreinen. In één opzicht – en dat is sowieso het voordeel van regeringswisselingen – hebben Scholz & Co namelijk de handen nog vrij: anders dan bij Mark Rutte of Boris Johnson hoeft de helft van hun bezigheden nu nog niet te bestaan uit afleidingsmanoeuvres als ze door het zoveelste achterhaalde vroegere leugentje in politieke problemen dreigen te komen.

   De hernieuwde Duitse nadruk op Europa valt niet los te zien van een gevoel van urgentie, dat Den Haag ontbeert. Neem het klimaatbeleid: in Berlijn een keuze van de verantwoordelijke politici zélf, in Den Haag, door een jarenlang gebrek aan moed tot kiezen van de verantwoordelijke politici, daarentegen vooral door de rechter afgedwongen: dat is hier de enige manier om dreigende trekkerterreur en Telegraafhysterie te pareren.

   Nieuwe Duitse klimaatinitiatieven in Europa zullen de druk op Nederland, toch al herhaaldelijk door Brussel wegens het niet nakomen van verplichtingen op de vingers getikt, versterken. Wat dat betreft zou het vertrek van Shell wel eens bevrijdend kunnen werken, want dat hobbelt – anders dan Unilever – op het vlak van klimaatbeleid gigantisch achteraan, zodat díe obstructie nu verzwakt is.

   Ook in de coronacrisis zal de Duitse koerswijziging inzake verplichte vaccinatie voor Nederland consequenties hebben: als steeds meer landen ertoe overgaan, ontkomt ook Den Haag niet aan discussie daarover, op straffe van een vacantiegangersisolement de komende zomer. En dan is er de (althans aangekondigde) wijziging van de koers aangaande rechtstaat en democratie, zowel waar het Europese zondaren als het schurkenregimes buitengaats betreft.

Thomas von der Dunk, 12 december 2021 

   Is dezer dagen eindelijk een keerpunt in de crisis bereikt? De Witrussische dictator Loekasjenko, die wekenlang uit wraak voor eerdere Europese sancties de Poolse grens met vluchtelingen bombardeerde in de hoop dat de EU zou bezwijken, is begonnen om de door hem zelf daartoe binnengehaalde mensen nu weer terug op het vliegtuig naar het Midden-Oosten te zetten.

   Weliswaar riep hij tegelijk dat hij daartoe slechts bereid was als (en omdat) Europa óók meehielp – d.w.z. een deel van de mensen die aan de grens vastzitten zou opnemen – maar Brussel ontkende stellig dat dat laatste het geval is. Als Brussel hier onverkort de waarheid spreekt – dat is in eigen berichtgeving inzake internationale diplomatie niet bij voorbaat een gegeven – dan weet je: dit duidt op het begin van de aftocht, waarbij de verliezer zijn gezichtsverlies poogt weg te poetsen door te doen alsof de ander ook gezichtsverlies heeft moeten lijden.

   Heeft Loekasjenko ingezien dat zijn confrontatiepolitiek niet werkte, of voor zijn regime zelfs averechts werkte? Of is er – al dan niet tijdens of in het kielzog van Merkels telefoontje met Minsk – een deal gesloten, waarvan wij (nog) niet mogen weten? Of is het via Moskou gelopen, waar Poetin de afgelopen jaren zijn greep op Loekasjenko steeds verder heeft weten te versterken, omdat laatstgenoemde geen andere opties heeft dan zich dit te laten welgevallen? 

   Brussel stond en staat in elk geval voor een dilemma, dat Loekasjenko haarfijn bloot wist te leggen, omdat hij de EU op twee zwakke punten had geraakt: de gevoeligheid voor humanitaire nood – iets waar cynische manipulatoren als Poetin en Loekasjenko geen last van hebben – en de immer wankele onderlinge solidariteit van de lidstaten, die uit angst voor een extreem-rechtse electorale vloedgolf thuis zo’n probleem graag op het bordje van de buren laten. De eerste zou met de winter voor de deur alleen maar verder groeien, de tweede dan verder onder druk komen te staan. Is Brussel net bijtijds door het oog van de naald gekropen?

   Brussel had, om haar zelfbeeld inzake mensenrechten niet te schande te maken, vermoedelijk niet veel langer kunnen blijven wegkijken bij de menselijke ellende voor de poorten van Fort Europa; de eerste doden waren al gevallen. En het intern toch al sterk gepolariseerde Polen dreigde ook langs die lijnen te splijten: tegenover individuele naastenliefde stond het toenemende vlagvertoon van militante nationalisten, die gereed stonden zelf aan de grens orde op zaken te gaan stellen.

   Tegelijk kon Brussl niet voor de politieke chantage van Loekasjenko wijken, die na zijn vliegtuigkaping nu voor de tweede keer ver over de schreef ging van wat toelaatbaar wordt geacht. In dat opzicht verschilt Loekasjenko ook van Erdogan, van wie hij zijn drukmiddel heeft afgekeken: Turkije had die miljoenen vluchtelingen al ongevraagd binnen gekregen, en vond vervolgens dat Europa daarin moest delen; Loekasjenko heeft de zijne zelf doelbewust opgehaald.

   Dat laatste is kenmerkend voor deze dictator, die geen enkele morele grens kent; ook in dat opzicht bestaat er, bij alle kritiek op Erdogans autocratische gedrag, nog altijd een verschil met de Turkse president. Niet alleen is die elke keer – ook al verliepen de verkiezingen door mediamonopolies, waarover ze in Polen en Hongarije ook kunnen meepraten, niet geheel volgens het Brusselse boekje – nog democratisch herkozen, waar Loekasjenko gewoon iedere tegenkandidaat opsluit, grootscheeps fraudeert en het volksverzet daartegen met bruut geweld in elkaar heeft geslagen. Ook beschikt Erdogan over een duidelijk – door religie gekleurd – politiek program, waaraan zijn partij begin deze eeuw mede haar electorale opmars te danken had. Bij Loekasjenko ontbreekt elk ideologie en gaat het puur om het behoud van de macht – en daarvoor gaat alles opzij.

   Voor zijn beschermheer Poetin geldt hetzelfde: eveneens gedreven door cynisme en rancune, zonder enig streven naar – en werkelijk geloof in – een beter perspectief voor de Russen zelf. Wat dat betreft is Poetin de tegenhanger van Xi: het Chinese regime is totalitairder, maar wel ideologisch gedreven – juist daarom is het ook totalitair. Het meent serieus dat het eigen systeem superieur is aan de in zijn ogen decadente en aan verval onderhevige westerse democratie. De enorme economische groeicijfers van de afgelopen decennia – waar Rusland totaal niet op kan bogen – versterken dit Chinese zelfvertrouwen, dat om die reden vermoedelijk eveneens door een groot deel van de Chinese bevolking wordt gedeeld.

   Dat vooral van de grote tegenspeler Amerika, waar Trump zijn greep op de Republikeinen nog geenszins verloren heeft, het democratische imago met de door veel Republikeinen gebagatelliseerde Capitoolbestorming fors gebutst is en de democratie daardoor ginds zwaar onder druk staat, draagt daaraan niet weinig bij. De Chinese assertiviteit stoelt op het idee van een machtiger toekomst, de Russische op de angst voor een machtelozer.     

   Dat de Europese Unie deze aanslag van Loekasjenko vooreerst overleefd lijkt te hebben, is geen garantie voor komende conflicten. Wat elke keer een snelle krachtdadige reactie verhindert, zijn de divergerende economische belangen van de lidstaten, en daarmee de bereidheid om sancties op te leggen die ook zelf pijn doen. Nu ging het om de afhankelijkheid van de Ieren en Belgen van Witrussische kunstmest. Dan maar even geen Witrussische kunstmest, zou ik zeggen. Maar welke politicus durft dan tegenover de eigen bedrijfslobby’s pal te staan?

   Ook Nederland heeft op zulke momenten graag zwakke knieën. Denk aan de aarzeling om de staatsgaranties voor fossiele brandstofwinning stop te zetten, nadat Rutte in Glasgow om actie had geroepen. En toen Shell van de week besloot naar Londen te verkassen, holde ook meteen een deel van het kabinet in Pavlovreactie met dividendbelastingafschaffingspogingen achter de directie aan.

Thomas von der Dunk, 21 november 2021 

Andere Europese landen, Frankrijk voorop, waren beter op een mogelijke implosie van het prowesterse bewind in Kabul voorbereid. Den Haag bleek tot medio augustus amper een vin te verroeren, en toen was het al te laat om nog veel Afghanen die voor Nederland gewerkt hadden uit de klauwen van de Taliban te redden. Herhaald aandringen van de Kamer, vertaald in moties (die door de staatssecretaris voor Asielzaken vervolgens naar eigen smaak werden aangepast), herhaalde smeekbedes vanuit de Nederlandse ambassade, herhaalde aanbiedingen voor hulp van andere Europese landen: ze brachten amper iets teweeg.

   Vervolgens volgde, na het debacle, terecht een door een meerderheid van de Kamer gesteunde motie van afkeuring. Opnieuw veelzeggend: Kaag trad prompt uit eigener beweging af, Bijleveld werd er vervolgens tenminste nog daags daarop door haar eigen partij toe gedwongen – maar Broekers-Knol (de sjoemelende staatssecretaris) en Blok (als voorganger van Kaag voor alle obstructie tot mei verantwoordelijk) bleven gewoon zitten.

   Niemand in hún partij, die daarover zijn mond opendeed. En dat een premier in een oorlogssituatie ook nog een zekere eindverantwoordelijkheid draagt, en daaruit misschien, héél misschien, ook eens politieke conclusies zou kunnen trekken, kwam in die kring kennelijk evenmin bij iemand op.

   Kenmerkend ook voor het Nederlandse beleid ten aanzien van Afghaanse vluchtelingen: die partijen en politici die indertijd het meest fanatiek voor Nederlandse deelname aan de Amerikaanse militaire bezetting in Afghanistan waren, blijken ook in díe zin het minst geneigd om hun verantwoordelijkheid te nemen, nu het mis is gegaan.

   De tegenstanders van toen blijken zich nu namelijk het meest in te zetten voor de slachtoffers van de mislukking, waaraan zij juist het minste schuld dragen. Ook ik was indertijd niet geweldig overtuigd van het nut (en de duurzaamheid) van al die menslievende ‘wederopbouwmissies’, die op het Binnenhof onder veel gejubel werden aangekondigd. Maar ik besef wel dat zoiets verplichtingen schept.

   Kabul 2021 vertoont, wat de reactie(snelheid) van Den Haag aangaat, heel wat overeenkomsten met Srebrenica 1995 – voor wie het gemist heeft: er is net een film over uit.

   Het wensdenken. De onderschatting van de tegenstander. De veel te late voorbereiding. De afwachtende grondhouding. De traagheid ten departemente. De miezerigheid. Het laten stikken van plaatselijke medewerkers en hun familie, wier leven nu vanwege hun samenwerking met de Nederlanders gevaar loopt – zich vertalend in de Sophie’s Choice-achtige opdracht aan de Nederlandse ambassadeur om zelf maar een handvol familieleden van Afghaanse tolken (en vooral niet meer) voor redding uit te kiezen, waarvoor ze terecht heeft gepast.

   Wie als historicus straks deze Haagse houding moet pogen te verklaren, komt vermoedelijk terecht bij twee dingen. Enerzijds de bestuurlijke inertie en een totaal gebrek aan besef van urgentie op de betrokken ministeries: op Kamermoties volgde weken van niets-doen. Driekwart eeuw vrede en veiligheid doet kennelijk ook iets met het voorstellingsvermogen van beleidsambtenaren bij de koffieautomaat. Als de procedures maar kloppen, en zo niet, dan is er morgen weer een dag.

   En anderzijds evidente politieke onwil bij tenminste een deel van de coalitie om ook maar één vinger teveel voor vluchtelingen uit te steken, want anders pakken ze ginds straks nog je hele hand. De psychotische angst voor ‘massa-immigratie’, voortvloeiend uit een niet minder psychotische angst voor Wilders, Baudet, Eerdmans en andere perfide rattenvangers, die van minimale ruimhartigheid mogelijk electoraal zouden kunnen profiteren. Een angst die overigens gevoed is door opmerkingen uit het recente verleden van sommige regeringsfractieleiders zélf, over borstvergrotingstoerisme van asylzoekers en zo.

   De boodschap daarvan aan de buitenwacht is duidelijk. Tolken, koks, chauffeurs: zodra je het rood-wit-blauw op een tank ziet wapperen, dan dek je. Bij toekomstig Nederlandse deelname aan militaire interventies – en die zal er ongetwijfeld wel weer eens komen – kun je je als inboorling beter niet voor hand- en spandiensten aan de Nederlanders laten lenen, want als zo’n missie – wat dan ongetwijfeld óók wel weer eens zal gebeuren – mislukt, dan laat men je gewoon stikken. Niet voor niets waren de Nederlandse Afghanistan-veteranen over de Haagse evacuatie-aanpak verbijsterd: het voelde als verraad.

   In dat opzicht bleken Fransen, Duitsers en Britten aanzienlijk ruimhartiger ten opzichte van hún Afghaanse hulpkrachten, en de daarvan zo sterk verschillende Nederlandse benepenheid zal ook binnen EU en NAVO niet onopgemerkt zijn gebleven. Den Haag heeft vaak een grote mond – denk aan die betweterij inzake de corona-pandemie – maar een bijzonder klein hart als het hazenpad veiliger is.

   Niet dat de EU niet eveneens zélf bij zichzelf te rade moet gaan. De aftocht in Afghanistan bewees eens temeer de Europese militaire afhankelijkheid van Amerika in noodsituaties, en de Amerikaanse eigengereidheid op zulke momenten – bondgenoten niet geconsulteerd – die dus meer dan een persoonlijke hobby van Trump was, want ook onder Biden blijkt te bestaan. Bondgenoten niet vooraf geconsulteerd: dat zagen we vorige week ook met het nieuwe Aziatische pact van Washington, waarbij de Fransen werden gepasseerd en geschoffeerd.

   Dat maakt opnieuw duidelijk dat Europa militair zich veel zelf zal moeten redden. Dat is een kwestie van geld, maar vooral van betere coördinatie. En van lidstaten waar ministers het niet voor populistische politici in hun broek doen, maar pal voor uit hun handelen voortvloeiende morele verplichtingen durven staan.

Thomas von der Dunk, 20 september 2021