Europese Beweging

   De laatste weken waren in alle opzichten voor Europa rampzalig. Hoe de belangrijkste negatieve ontwikkelingen – de tweespalt in de VS, de interne ondermijning van de EU, de stagnatie aan het Oekraïense front, de escalatie van het Israëlisch-Palestijnse conflict en de ontsporing van het Nederlandse electoraat – in één column van 900 woorden met elkaar te verbinden? Bij deze een poging.

   Laat ik met Oekraïne beginnen – van alle problemen het meest cruciale voor onze veiligheid. Poetin gokt erop dat de tijd in zijn voordeel werkt, dat de Europeanen oorlogsmoe worden, en hij daarmee uiteindelijk wint. Voor dat doel is hij bereid ook miljoenen Russen op te offeren en Oekraïne letterlijk te vernietigen. Daarbij zal het niet blijven; zijn machtshonger is pas gestild als het Russische leger straks weer minstens aan de Oostzee en de Oder staat.

   En het rancuneuze Rusland van Poetin is, juist vanwege zijn nihilistische wraakzucht, veel gevaarlijker dan de Sovjet-Unie onder Chroestsjov of de verkalkte gerontocraten rond Brezjnev. Tegelijk staat het Westen er veel en veel zwakker voor dan indertijd, zowel extern als intern.

   Het Oekraïense zomeroffensief heeft te weinig opgeleverd om een doorbraak te kunnen forceren; het front zit vast – wat het Kremlin in zijn volharding sterkt. Dat ligt mede aan de halfslachtige materiële militaire steun die het Westen uit angst voor verdere escalatie verleent. Het is genoeg om Oekraïne niet evident te laten verliezen, te weinig om het evident te laten winnen.

   Enerzijds ligt het probleem bij Europa, waar Poetins maatje Orban elke voortgang doelbewust blokkeert en Brussel stelselmatig chanteert. Voor Orban vormt elke nieuwe geestverwante premier – zoals de Slowaak Fico – een dankbare hulpkracht om de EU van binnenuit te op te blazen. De EU loopt in haar antwoord vast in haar formalisme en haar heilige respect voor de eigen regels, in plaats van de grenzen naar Hongarije dicht en Orban eruit te gooien – nood breekt wet.

   Een tweede Europese handicap is dat bij de Europese bevolking onvoldoende het besef leeft dat deze oorlog ook onze oorlog is, en dus standvastigheid en offers vergt. Als is het maar, omdat Poetin zijn oorlog als zodanig opvat. Hier wreekt zich drie decennia neoliberalisme, die met de vermarkting van de samenleving de burger tot consument heeft gemaakt, die vooral moet worden behaagd en waarvan vooral niets mag worden gevraagd.

   Dan de Verenigde Staten, waar de Republikeinen en hun electoraat volledig de gevangene van Trump zijn geworden, een man die net als Poetin bereid is alles aan zijn eigen egomane geldingsdrang op te offeren. De diepe kloof die Amerika verdeelt kan ook voor Europa fatale gevolgen hebben. Anders dan tijdens de Koude Oorlog dreigen de Republikeinen, door isolationisme bevangen, de NAVO op te blazen. Nu blokkeren zij voortzetting van de militaire steun aan Oekraïne.

   Bij een zege van Trump – dan mede te wijten aan de koppige weigering van Biden om voor een kansrijker jonger opvolger plaats te maken – dreigt niet alleen ginds een halve dictatuur, maar ook hier de uitlevering van half Europa aan Poetin, met wie Trump als geestverwant maar al te graag een deal wil sluiten.

   In plaats van onvoorwaardelijke steun aan een zich opvallend beschaafde verdedigend Oekraïne, bepleiten de Republikeinen – dit net als helaas de meeste Democraten – onvoorwaardelijke steun aan een met haar ongekend zware terreurbombardementen elke beschavingsnorm overschrijdend Israël. Een land waarvan een deel van de huidige rechts-extremistische regering openlijk de verdrijving van alle Palestijnen bepleit, in de Israëlische staatspropaganda niet minder gedehumaniseerd dan de Israëli’s in die van Hamas.

   Los van de schrijnende onrechtvaardigheid jegens de Palestijnen, die mede door westers zwalken nooit enige reëel uitzicht op zelfs maar een bescheiden rompstaat hebben gehad, verzwakt het Westen daarmee mondiaal enorm zichzelf. Dat geldt ook voor de kortzichtigheid waarmee de Nederlandse regering na 7 oktober partij koos en nog steeds een oproep tot een wapenstilstand in de VN blokkeert en de Israëlische overreactie zelfs met wapenleveranties faciliteert.

   Terecht hebben honderden ambtenaren van BZ en Nederlandse diplomaten voor de gevolgen gewaarschuwd. Dit isoleert het Westen niet alleen van de Arabische landen, maar ook van de rest van de wereld, waarvan het de steun tegenover een agressief Rusland hard nodig heeft. Met het evidente meten met twee maten wordt alle moeizame verwerving van mondiale steun voor Oekraïne in één klap teniet gedaan. En die steun is voor het Westen, gezien het toegenomen gewicht van neutrale landen als India, Indonesië en Brazilië, essentiëler dan vijftig jaar terug.

   En dan de Nederlandse verkiezingsuitslag. Een ‘premier Wilders’ betekent verdere ondermijning van de EU, verraad aan Oekraïne en nog veel meer verblinding inzake Israël. Tal van factoren hebben aan de PVV-zege bijgedragen; ook een Europese – het feit dat Brussel ettelijke decennia de belangen van bedrijven boven die van burgers liet prevaleren, en met een beroep op zelfredzaamheid en flexibiliteit niet de door velen verlangde sociale-economische bescherming tegen de genadeloosheid van een grenzeloze markt wist te bieden.

   Specifiek Nederlandse factoren vormen op lange termijn de afbraak van de eigen verzorgingsstaat, op middeltermijn de schandalen en stuurloosheid van de laatste twee kabinetten-Rutte, en op korte termijn het electorale opportunisme van de VVD, die zowel het asielprobleem tot hoofdverkiezingsthema verhief als de deur naar Wilders openzette, waarmee zij hem zo groot heeft gemaakt. Als daardoor straks een Poetinist het Torentje betrekt en Europa ontwricht, zal het oordeel van later historici over deze dubbele misstap volstrekt vernietigend zijn.

Thomas von der Dunk, 11 december 2023   

   Het was weer eens een rake kop op de satyrische site De Speld: Poetin geeft Rutte tik op de vingers over VN-stemming: “juist nu gezamenlijk optreden tegen brute oorlog”. Het daaropvolgende stukje vervolgde: Rusland stemde afgelopen week met overtuiging voor de staakt-het-vurenresolutie in Gaza. Tot grote verbazing van president Poetin onthield Nederland zich van stemming. Poetin: “Rutte slaat hier een modderfiguur, juist nu moeten we naast elkaar gaan staan tegen dit gruwelijke geweld”.

   Tot zover de satire, maar deze fake-Poetin sloeg wel de spijker op de kop. Met de – zeker aanvankelijk – onvoorwaardelijke steun aan Israël na het door Hamas aangerichte barbaarse bloedbad hebben Nederland, Europa en Amerika zich wereldwijd geïsoleerd: voor Israël, dat al meer dan een halve eeuw illegaal gebied bezet houdt, gelden kennelijk andere normen dan voor Rusland, dat dit in de Donbass nog geen decennium doet. Een Kamermeerderheid bestond het recent zelfs om wapenleveranties aan Israël gewoon doorgang te laten vinden onder het mom van ‘het nakomen van internationale afspraken’.

   Want ja – en dat schijn je ook van Rutte niet te mogen zeggen, maar het is mijn taak als historicus om dat juist dan te zeggen, en speciaal tegen iemand die ooit zèlf geschiedenis schijnt te hebben gestudeerd – er ging natuurlijk wel wat aan vooraf. De in die onvoorwaardelijke steun verscholen suggestie dat op 7 oktober een oorlog zou zijn begonnen, is absurd. Die is al driekwart eeuw aan de gang.

   Cynisch gezegd is Hamas op 7 oktober politiek zeer succesvol geweest, want het heeft een dubbel resultaat geboekt: de weer wat vergeten onderdrukking van de Palestijnen staat opnieuw op de internationale agenda en het Westen heeft door zijn stupide pro-Israëlische Pavlovreactie de eigen mondiale geloofwaardigheid vernietigd. En naarmate de Israëlische terreurbombardementen op Gaza langer duren en het Westen langer aarzelt om die onvoorwaardelijk te veroordelen, zal het moeilijker zijn om dat verlies aan geloofwaardigheid te repareren.

   Vanuit het perspectief van Hamas is dat winst – en omdat de Palestijnen ondanks alle mooie woorden in de praktijk weinig van het Westen te verwachten hebben, zullen velen hunner die opvatting delen, en – nog belangrijker – miljoenen met hen sympathiserende Arabieren eveneens. Daarmee is het Westen in de val van Hamas gelopen, zoals Luuk Middelaar al op 1 november in de NRC constateerde.

   Het komt niet vaak voor dat in Den Haag honderden ambtenaren – en zeker ambtenaren op Buitenlandse Zaken – tezamen een open brief schrijven waarin zij waarschuwen voor het standpunt van hun politieke bazen. Zij waren niet de enigen; ook in Brussel gaven even zo vele ambtenaren, nu naar aanleiding van het onnadenkende solistische optreden van Ursula von der Leyen, van hun verontrusting over de gevolgen van deze blindheid blijk.

   In Nederland leidde dat tot enig obligaat gemopper: ambtenaren dienen zulke kritiek alleen intern voor te dragen. Ja ja. Dat dat vaak een zinloze exercitie is, omdat in een aantal dossiers – klimaat, stikstof, asylzoekers – vanwege voor populistische sentimenten gevoelige en dus tot leugens geneigde politici niet het verstand maar de onderbuik regeert, hebben we de afgelopen jaren herhaaldelijk gezien, met Henk Kamps rol in het toeslagenschandaal als dieptepunt.

   Dus dat ambtenaren met urgente kritiek soms niet wensen te wachten tot hun meerderen daar geestelijk aan toe zijn, snap ik zeker in dit explosieve dossier maar al te goed. Ik zou daarom ook ieder ander die daaraan nog níet geestelijk toe is, dringend aanraden toch eens het Volkskrant-interview met ex-diplomate Berber van der Woude van 14 november te lezen, die de vinger op de zere plek legt.

   Eén van die zere plekken bestaat uit de gemakzuchtige dooddoeners waarmee ministers zich van onwelgevallig commentaar afmaken, omdat ze inhoudelijk geen weerwoord hebben. In dit geval, in de ironische samenvatting van Van der Woude: “dat de minister mensen bedankt voor hun zorgen, dat het fijn is dat medewerkers hun hart op de juiste plaats hebben, maar dat het uiteindelijk hun rol niet is”. En dan Den Haag maar verbaast zijn dat burgers cynisch worden over de politiek.

   Het jarenlange westerse wegkijken bij die van de Israëlische regering, waarvan diverse rechts-extremistische leden inmiddels openlijk de totale verdrijving van de – door defensieminister Yoav Galant al als ‘menselijke dieren’ gedehumaniseerde – Palestijnen bepleiten, daartoe wapens aan kolonisten uitdelen en zich nu – in de rake formulering van NRC-columniste Hassnae Bouazza – gretig een weg naar het begeerde Groot-Israël from the river to the sea bombarderen, heeft twee gevaarlijke gevolgen voor Europa.

   Ten eerste: toenemende spanningen binnen de westerse samenlevingen zelf, resulterend in zowel een opleving van oeroud antisemitisme, als van even oeroude anti-Arabische clichés. Het verkrampte demonstratieverbod in veel landen en het dito discussieverbod aan sommige Amerikaanse universiteiten – dat steeds pro-Palestijnse uitingen betreft, nooit pro-Israëlische – werkt daarbij averechts.

   Ten tweede: met de verblinde steun aan Israël is alle moeite om bij het Mondiale Zuiden steun tegen Rusland te verwerven in één klap teniet gedaan. Een illegale bezetting met etnische zuivering, brute bombardementen waarbij zelfs ziekenhuizen niet worden gespaard: men ziet daarginds paralellen die wijzelf alsmaar niet willen zien, en constateert dus een hypocriet meten met twee maten.

   Moskou kijkt grijnzend toe hoe het Westen zichzelf in de vingers snijdt, en daarmee de Russische krijgskansen versterkt. En het behoud van Oekraine is voor onze eigen veiligheid toch echt belangrijker dan het behoud van een compleet ontsporend Israël, dat onze verhouding met de rest van de wereld zwaar belast.

Thomas von der Dunk, 14 november 2023

   Afgelopen week kwamen de regeringsleiders van de G20 voor het eerst in India bijeen. Althans: een van de beruchtste hedendaagse oorlogsmisdadigers, de door het Internationaal Strafhof gezochte Russische dictator Vladimir Poetin, achtte het niet opportuun om in New Delhi te verschijnen. Ook al is India niet aangesloten – evenmin overigens als pakweg Rusland, China, Amerika, Indonesië, Iran en Israël – je weet het met zo’n internationaal arrestatiebevel maar nooit.

   Ook Poetins Chinese collega Xi liet zijn neus niet zien, niet van zins om de pogingen van Modi om concurrent India als wereldspeler op de kaart te zetten, te faciliteren. De verhoudingen tussen New Delhi en Peking zijn niet al te best, om het zachtjes te zeggen. De staatsgrens tussen beide landen is op sommige stukken omstreden, regelmatig komt het tot militaire incidenten, en op een recente Chinese kaart is zelfs een hele Indiase deelstaat als Chinees grondgebied ingekleurd.

   Tegelijk behoren beide grote rivalen tot de BRICS. Een zeer ongelijksoortig gezelschap: naast de economische reus China en de aanstaande economische reus India ook het steeds verder aftakelende Rusland – inmiddels tot ruwe grondstoffen leverende vazal van Peking gereduceerd – en de Latijns-Amerikaanse reus Brazilië. En dan is er nog, als vijfde wiel aan de wagen, als de S van de BRICS die ook pas later werd toegevoegd, Zuid-Afrika, vergeleken bij de andere vier een dwerg.

   Ongelijksoortig ook in politiek opzicht: naast een totalitaire dictatuur en een landroofzuchtige maffiastaat een moeizaam functionerende democratie waarvan de leider – Modi – steeds autocratischer trekken vertoont, plus een democratie die nu na een autocraat met de nieuwe president – Lula – juist weer het goede pad is ingeslagen. En dan dus ook nog Zuid-Afrika, een ook dertig jaar na de Apartheid nog langs raciale lijnen diepverdeeld land.

   Ook de BRICS waren onlangs bijeen, in Pretoria, en ook daar liet Poetin zich veiligheidshalve niet zien. De Zuidafrikaanse president Ramaphosa, wiens land wèl het verdrag van het Internationaal Strafhof ondertekend heeft, kon – na enige druk van buitenaf – uit dien hoofde niet garanderen dat het vliegtuig dat Poetin uit Moskou zou komen brengen, na afloop ook weer mèt hem naar Moskou zou kunnen vertrekken, en er niet een ander vliegtuig voor hem gereed stond, naar Schiphol, met aansluitend een fijne cel in Den Haag.

   De volgende keer komt de BRICS bijeen in Rio de Janeiro, en dat stelt Lula – die graag ook met het Westen goede relaties onderhoudt – voor hetzelfde probleem. Eerst heette het dat Poetin gerust kon komen, nu dat Brazilië misschien toch niet kan garanderen dat Poetin niet wordt opgepakt. Verdragsverplichtingen immers – al kon Lula (terecht) niet nalaten zich af te vragen waarom niet alleen de andere grote drie van de BRICS, maar ook Amerika nog steeds niet bij het IS aangesloten was, met alle uitleveringsplichten ten aanzien van eigen onderdanen vandien.

   Zeker dat laatste is toch wel een dingetje, dat de westerse geloofwaardigheid ten aanzien van bloedbevlekte tyrannen ernstig schaadt: de Verenigde Staten staan kennelijk in eigen ogen boven de internationale wet en de in het IS belichaamde mensenrechtenwaarden van de VN. Maar, zoals toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice naar aanleiding van kritiek dat ook Amerika zich in Irak aan universele waarden moest houden riposteerde: Amerikaanse waarden zíjn universele waarden. All animals are equal, but American animals are much more equal than any other animal imaginable.

   Dat zoiets een vrijbrief voor anderen vormt om dan ook zo te denken, is evident. De EU valt dit verwijt gelukkig niet te maken, maar Brussel moet wel met dit probleem zien te dealen. En dat geldt dus ook voor de omgang met de BRICS, waarbinen men er eveneens zo zichtbaar mee worstelt. Ongeacht de interne vijandschap tussen China en India, en de voortdurende rivaliteit tussen China en Rusland bezit die BRICS kennelijk toch voldoende aantrekkingskracht om andere landen tot een verzoek om aansluiting te brengen.

   Op de nominatie om binnenkort inderdaad toe te treden staan zo Argentinië, Ethiopië, Egypte, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Van het eerste land – een democratie – afgezien, niet bepaald een fris gezelschap. Nummer twee en drie zijn hardvochtige dictaturen. Iran valt gezien zijn gijzelaarsdiplomatie en wapenleveranties aan de Russische agressor zonder meer als schurkenstaat te betitelen. De laatste twee zijn archaïsche autocratieën.

   Opvallend: ook twee vaste onfrisse militaire partners van Washington – Cairo en Riyadh – willen dus tot een gezelschap gaan behoren, die twee aartsvijanden van het Westen – Moskou en Peking – voor hun politieke karretje pogen te spannen. Wat niet betekent dat de andere leden – oude en nieuwe – daarin zomaar mee willen gaan. Iran zeker wel, Brazilië, Argentinië en Zuid-Afrika zeker niet; bij het Arabische drietal overheerst vooral ergernis over westers commentaar op de barbaarse bruutheid die intern tentoongespreid wordt. Tezamen vertegenwoordigen de BRICS-landen echter nu al een veel groter deel van de wereldbevolking, en ook al een groter deel van de wereldeconomie. Daarin zit hem, ondanks de interne verdeeldheid, ongetwijfeld een deel van de aantrekkingskracht.

   Maar niet te onderschatten valt – zie de implosie van Francafrique – het antikoloniale sentiment, waarbij de Global South niet bepaald een beeld van westerse onbaatzuchtigheid heeft, en dus bij Oekraïne denkt: waarom zouden we jullie daarin steunen als jullie je niet om onze door jullie veroorzaakte ellende bekommeren zoals de klimaatverwoesting? De trefwoorden lopen van Amerikaanse steun aan dictaturen – de coup tegen Allende ligt dezer dagen 50 jaar terug – tot Europese bescherming van vervuilende multinationals – zeg: Shell in Nigeria.

Thomas von der Dunk, 12 september 2023

   Verkeert de NAVO in dezelfde ongemakkelijke situatie als in de jaren zestig? Dat men moet wegkijken bij autocratische ontsporingen in eigen kring om niet verdeeld tegenover de Russen te staan?

   Toen waren het de dictaturen in Portugal en Griekenland, die een forse smet wierpen op de pretentie dat het ‘vrije Westen’ de democratie verdedigde. Nu is het naast Hongarije vooral Turkije dat moeilijk in zo’n zwart-wit-schema past. Een halve eeuw geleden overigens ook al – een echte goed gewortelde democratie of rechtstaat is het door talloze militaire coups geplaagde land in het verleden evenmin ooit geweest.

   Nu Europa op het eigen continent in het nauw zit, is het steeds minder kritisch jegens de halve en hele dictatoren elders op deze aardbol. Macron omarmt Modi – letterlijk zelfs – ofschoon onder diens hindoe-nationalistische bewind India steeds verder afdrijft van de seculiere en tolerante principes waarop Nehru ooit de nieuwe democratie na de dekolonisatie grondvestte; een zelfde ontwikkeling die we overigens ook met de opmars van een fundamentalistische islam in Indonesië zien.

   In Tunesië wordt de nieuwbakken dictator Saied door Von der Leyen, Rutte en Meloni gefêteerd, omdat de – door de laatste twee deels zélf uit electorale motieven aangewakkerde – xenofobe paniek over het vluchtelingenprobleem in hun landen hoog opgelopen is. Waar men de democratische voorgangers van Saied na de omwenteling van 2011 jarenlang amper zag staan, vliegen nu de honderden miljoenen vanuit Brussel over tafel. Over de zonder voedsel en water in de woestijn gedropte Afrikanen geen woord – volgens Saied immers fake-news.

   Moeten de Tunesiërs nu van Brussel, Den Haag en Rome uit deze gang van zaken gaan concluderen dat je met een chanterende dictator in het buitenland voor je eigen land het meest bereikt?

   Die conclusie had Erdogan vast al veel eerder getrokken. Zweden mag nu, na Finland, van hem eindelijk ook tot de NAVO worden toegelaten. De Ottomaanse sultan in Istanbul – pardon: de Turkse president in Ankara – heeft, nadat hij de kandidaat lang heeft laten bungelen, eindelijk genadig van ja geknikt. Daarvoor moest Stockholm wel diep door het stof – juist op het punt dat een democratie nauw aan het hart moet liggen: de vrijheid voor politieke vluchtelingen.

   Stap één van elke dictator in spe is om alle politieke tegenstanders of kritische buitenstaanders – de pers – als staatsgevaarlijke ’terroristen’ verdacht te maken, en vervolgens op te sluiten. Saied is daarmee dus nu ook al ijverig begonnen, Erdogan is daarmee al veel langer bezig – in vrijwel geen enkel land zitten zoveel journalisten achter de tralies als in het zijne. Stap één-bis is dat je erin slaagt om de eigen bevolking dat normaal te laten vinden – gezien Erdogans recente verkiezingsoverwinning kan de helft van de Turken dit inderdaad weinig meer schelen.

   Stap twee is dat men eist dat ook het buitenland daarin meegaat. Men verlangt uitlevering van iedereen die als een bedreiging wordt beschouwd voor de eigen machtspositie en voor de nationale geloofwaardigheid van de leugens die daaraan ten grondslag liggen. In het Turkse geval zijn dat nu de Koerden – geen volk dat, omwille van hogere veiligheidsbelangen, zo vaak door het Westen in de steek is gelaten, nadat zij eerst dankbaar als pion in de strijd tegen IS waren omarmd. De Zweedse regering heeft, om het Turkse veto van tafel te krijgen, in dat opzicht een aantal dubieuze concessies gedaan.

   Erdogan schijnt het spel zelfs nog hoger te hebben willen opspelen, met zijn poging om een huidig Zweeds NAVO-lidmaatschap aan een snel Turks EU-lidmaatschap te koppelen. Daarin is men in Brussel terecht niet meegegaan, zich overigens vooral achter formele argumenten verschuilend – het ene Brussel is het andere Brussel niet, en ofschoon op NAVO- en EU-toppen voor een groot deel dezelfde regeringsleiders opduiken, houden we dat op geëigende momenten graag gescheiden. Ook nu de overlap – juist door het nieuwe NAVO-lidmaatschap van de tot dusverre neutrale EU-leden Zweden en Finland – steeds groter wordt.

   Op die toetreding rust overigens wel in andere zin een smet: dat in beide landen, lang net als de andere Scandinavische landen vrij voorbeeldige democratieën, extreem-rechts met de bijbehorende discriminatoire en antirechtstatelijke opvattingen salonfähig is geworden, iets wat een halve eeuw geleden ondenkbaar was. In Helsinki dreigt nu al weer een regeringscrisis, omdat sommige vertegenwoordigers van de desbetreffende rechts-extremistische partij hun dubieuze gedachtengoed geenszins blijken te hebben afgezworen, zoals ons ter geruststelling door hun christen-democratische coalitiepartners was beloofd.

   In dat opzicht staat het Westen er een stuk slechter voor dan tijdens de vorige Koude Oorlog; denk behalve aan het Trumpistische gevaar ook aan de (gewezen?) Mussolini-fan Meloni in Italië – door Rutte nog recent als een hele leuke vrouw betiteld – of aan Le Pen dan wel Wilders bij ons, wiens onfrisse opvattingen ook ooit via een gedoogconstructie aan legitimiteit konden winnen.

   Alleen in Duitsland – met een grotere historische gevoeligheid voor eigen antidemocratische ontsporingen dan veel lakse buurlanden – houden CDU en CSU tot dusverre óók op regionaal en lokaal niveau vast aan een brandmuur tussen hen en extreem-rechts. Na Nederland, Italië, Oostenrijk, Finland, Zweden en Denemarken is die recent ook in Spanje gesneuveld, waar Vox intussen in Castilië en Leon ‘gewoon’ een coalitie vormt met de Partido Popular.

   Het land voor wie het NAVO-lidmaatschap echt de meest urgentie bezit, kreeg dat op de recente top in Vilnius overigens niet: Oekraïne. Dat vormt, vanwege de nog veel grotere complicaties, een apart thema voor een volgende keer.

Thomas von der Dunk, 17 ju1li 2023