Agenda

   Het komt niet vaak voor dat Moskou en Peking bij internationale conflicten meer gelijk hebben dan Brussel en Washington. Maar waar het de reacties op het door Hamas aangerichte bloedbad betrof, was dat bij uitzondering wèl het geval.

   Poetin: het bewijst het falen van Amerika, dat weigert op zoek te gaan naar “compromissen die voor beide kanten acceptabel zijn”. Met name de belangen van het Palestijnse volk worden genegeerd, “inclusief hun sterke wens van een eigen onafhankelijke staat”. Even afgezien van wie het zegt – zelf heeft Poetin die behoefte van Oekräine ook genegeerd – valt daar geen speld tussen te krijgen.

   Peking eveneens: “De fundamentele oplossing van het conflict ligt in het implementeren van de tweestatenoplossing en in het oprichten van een onafhankelijke Palestijnse staat”. De bozige reactie van Israël: “Als mensen worden vermoord, afgeslacht op straat, is het niet het moment om op te roepen tot een tweestatenoplossing”.

   Dat roept de vraag op, wanneer het dan wèl het moment daarvoor zou zijn.

   Wat de extreem-rechtse regering van Netanyahu betreft, is het antwoord daarop simpel: nooit. Als het ‘rustig’ zou zijn, houdt hij eveneens de boot af. Dat is ook de reden dat de eeuwige Europese oproep aan de Palestijnen om vooral geen geweld te gebruiken, vrome prietpraat is. Want wat hebben alle periodes van niet-geweld-gebruiken in het verleden opgeleverd? Alleen maar een voortzetting van de sluipende landroof door Israëlische kolonisten. “Geen geweld!” is dan de luxe van de bovenliggende partij, die belang heeft bij behoud van de status quo.

   Die Israëlische onwil is nu sterker dan ooit. Enkele regeringsleden bepleitten al een tijdje openlijk de gewelddadige verdrijving van alle Palestijnen van de Westelijke Jordaanoever, en daardoor aangemoedigd zijn radicale kolonisten daar al eigenhandig mee begonnen. Zo’n tweehonderdvijftig Palestijnen zijn het afgelopen jaar al vermoord, en niet alleen de Israëlische regering, ook het Westen keek daarbij weg.

   Ja, het was niet op één dag, zoals nu bij Hamas, maar keurig gespreid over het hele jaar, dus dan valt het wat minder op. U vindt dat cynisch? Ja, dat is het ook. Er is namelijk alle reden om cynisch te zijn. Het eigen meten met twee maten is een van de redenen dat het Westen wereldwijd in een isolement is beland, en voor het actief steunen van Oekraïne elders zo weinig de handen op elkaar krijgt.

   Want de illegale Russische bezetting van de Krim en de Donbass in het afgelopen decennium heeft immers wel één volledig ongestraft gebleven precedent: de nu al meer dan een halve eeuw durende illegale bezetting van de Westelijke Jordaanoever door Israël. En de daarmee gepaard gaande onderdrukking en pogingen tot verschuiving van de etnische balans heeft dat ook. Netanyahu hoort in dit licht niet thuis in het rijtje van Zelensky, maar in dat van de erven Poetin.

   Mede dat maakt de reactie van Amerika en Europa, de Nederlandse regering inclusief, zo stupide. “Wij staan onverkort en onvoorwaardelijk achter Israël”, en: “Israël heeft het recht zich te verdedigen”.

   En de Palestijnen dan? Hebben die niet het recht te verdedigen tegen Israëlische landroof en staatsterreur? Hoe zouden wij reageren als op volslagen willekeurige gronden je grond en je huis worden afgepakt, en dat stelselmatig, jarenlang, op grote schaal? Eerst in 1948 verdreven nadat – deels met niet minder terroristische methodes, vraag het de Britten – de staat Israël was opgericht, dat ten koste van de Arabische bevolking volstroomde met joodse vluchtelingen en migranten. Dan nog eens nadat Israël in 1967 de Westelijke Jordaanoever had geannexeerd.

   Onverkorte en onvoorwaardelijke steun: dat is sowieso altijd onverstandig.  Daarmee geeft je een carte blanche, die Netanyahu en consorten maar al te graag zullen gebruiken. Zelfs Zelensky heeft die – terecht – niet gekregen, ofschoon hier de agressie wèl heel duidelijk van één kant komt.

   En laten we wel wezen: de Oekraiense reactie op de Russische barbarij is zeer beschaafd – er is nog geen Russische burger een haar gekrenkt, geen Russische stad op grote schaal beschoten, ook al is het aantal Oekraïense doden een veelvoud van het aantal Israëlische. Netanyahu daarentegen meent reeds nu een vrijbrief te hebben om de barbarij van Hamas met soortgelijke barbarij te wreken door – zoals al openlijk in zijn entourage wordt verkondigd – de Gazastrook naar het Stenen Tijdperk terug te bombarderen. Net zo min als Hamas trekt Israël zich veel van het oorlogsrecht aan.

   Een van de basisfouten van de Amerikaanse Midden-Oostenpolitiek – van een eigen serieuze Europese die uit meer dan pleisters plakken bestaat is nooit sprake – was het de facto negeren van het Palestijnse probleem, omdat dat als onoplosbaar gold. Althans: onoplosbaar, omdat het Westen nooit bereid was om Israël gewoonweg tot instemming met een oplossing te dwingen, want zelfs eentje waarbij de Palestijnen met slechts een kwart van het Heilige Land genoegen moeten nemen, is voor de thans ginds dominante zionistische zeloten al te veel.

   Het Westen richtte zich zodoende maar vooral op vredesverdragen tussen Israël en de omringende Arabische staten, in de hoop dat dat afdoende zou zijn. Dat begon in feite al onder Carter in Camp David met Egypte, en dat is – met als enig afwijkend intermezzo Clinton die Rabin en Arafat bij elkaar wist te brengen – de afgelopen tijd weer voortgezet, zowel onder Trump als nu onder Biden. Dat is natuurlijk ook veel makkelijker, want met de meeste Arabische staten, Syrië uitgezonderd, heeft Israël immers geen territoriaal conflict.

   De Palestijnen werd niets gevraagd. Hun door ieder genegeerde lot heeft Hamas nu met alle geweld weer onnegeerbaar op de kaart gezet: niet zonder ons over ons.

Thomas von der Dunk, 15 oktober 2023

   Over de doden niets dan goeds, zo luidt een gangbare ‘fatsoensregel’ in het maatschappelijk verkeer. In veel terugblikken na overlijden heerst dan ook een milde ondertoon, waarbij de pluspunten zwaarder aangezet worden, en de negatieve kanten wat minder aandacht krijgen. Ook bij het overlijden van Silvio Berlusconi enige weken terug was toch een zekere welwillendheid troef.

   Het is een uitgangspunt waarmee een historicus weinig kan beginnen. En zeker in het geval van Berlusconi is daar, gezien de situatie waarin ook zijn eigen land mede door zijn toedoen is beland, weinig reden voor. Met Berlusconi had Europa zijn eigen Trump, lang voor The Donald zélf op het idee kwam om zich voor het presidentschap kandidaat te stellen. Of die laatste dat voorbeeld nodig had, is overigens de vraag, want Trump maakt niet de indruk enig voorbeeld nodig te hebben: daarvoor is zijn maniakale ego als permanente drijfveer naar nog meer aandacht veel te groot.

   Beiden huldig(d)en het uitgangspunt dat – zoals Emil Ratelband het ooit formuleerde – ‘succes een keuze is’, en falen voor hen dus niet in aanmerking kwam. Net als Trump heeft Berlusconi zich nooit bij zijn verkiezingsnederlaag neergelegd, en is steeds naar terugkeer aan de macht blijven streven. De verslaving aan aandacht stond centraal, en beheersing van de media was daarvoor cruciaal. Net als Trump kende Berlusconi daarbij zowel als zakenman als als politicus geen enkele moraal, zag hij vrouwen als gebruiksvoorwerp en kreeg hij zo de nodige aanklachten wegens wangedrag aan de broek. Wat ‘grab them by the pussy’ voor Donald was, waren de bunga-bunga-feestjes voor Silvio.

   Hun mede op ongemanierdheid gebaseerde persoonlijke succes vormde in zekere zin ook de bron voor hun electorale succes: een deel van hun kiezers vond het prachtig, en herkende in beide selfmade-men het eigen levensideaal, waarbij zij – omdat de meesten van die kiezers dat zélf geenszins bereikt hadden – tevens hun frustraties verwoordden. Daarbij wisten beiden handig in te spelen op latente angst voor ‘ultra-links’ dat ‘alles’ zou willen afpakken, en op xenofobe onderbuikgevoelens jegens vreemdelingen, voor wie hetzelfde gelden zou.

   Nadat Berlusconi met zijn platte populisme – en daarin schuilt ook de parallel met de aanhoudende ontwrichting van de Amerikaanse Republikeinen door Trump – van de ineenstorting van de christen-democraten had geprofiteerd, kent het Italiaanse partijenlandschap geen normale gematigde rechtse partij meer. Uiteindelijk zijn we zo honderd jaar na Mussolini vorig najaar bij Meloni beland.

   Waarin de laatste zich overigens wel van Berlusconi onderscheidt, is de verschillende houding jegens de Russische agressieoorlog. Berlusconi is, ondanks alle Russische gruweldaden, stug partij voor zijn ‘vriend’ Poetin blijven kiezen. In dat opzicht is Europa nu van een belangrijke stoorzender verlost.

   Zeker: Berlusconi was in dat opzicht niet de enige Poetin-liefhebber – ten onzent hebben we Thierry Baudet en bij de oosterburen Gerhard Schröder. Maar de eerste heeft zichzelf door steeds bizardere complottheorieën volledig van de rest van de wereld geïsoleerd, en de tweede is door zijn eigen partij uitgekotst. Een politieke rol speelde Schröder niet meer, en anders dan Berlusconi was hij ook niets steeds bezig met een poging tot comeback.

   Berlusconi’s belangrijkste Europese geestverwant in Poetin-vraagstukken is momenteel de Hongaarse premier Viktor Orbán, die al jaren lang met veto-dreigementen de Europese Unie chanteert. Even corrupt als Berlusconi, huldigt Orbán dezelfde nihilistische opvattingen over democratie, rechtstaat en politiek  het algemeen: alles staat in dienst van zijn eigen machtsbehoud, over enige inhoudelijke visie beschikt hij amper – een essentieel verschil met de ultrarechtse Poolse regering, die juist ideologisch zeer gedreven is.

   Vanwege het vetorecht waarover Hongarije als elke andere lidstaat beschikt, kan het strenge Europese strafmaatregelen wegens schending van de rechtstaat voorkomen door te dreigen in zulk geval een collectief Europees veiligheidsbeleid te blokkeren. Dat betreft de hulp aan Oekraïne, sancties tegen Rusland, maar ook, net als bij Erdogan, zoiets als het Zweedse NAVO-lidmaatschap.

   Maar nu ligt er een mogelijkheid om Budapest op een gevoelige plek te raken, waarbij Orbán dat zelf niet verhinderen kan: het roulerende voorzitterschap van de EU. In 2024 is in beginsel Hongarije aan de beurt, in 2025 Polen. Het zou, gezien de systematische chantagepolitiek van beide betrokken regeringen en hun omgang met de waarden van de rechtstaat – en van Hongarije daarenboven de opstelling jegens Poetin – een blamage voor de EU zijn, als het in de huidige omstandigheden tot zo’n voorzitterschap kwam.

   Terecht heeft het Europese Parlement er nu reeds op aangedrongen om in dit geval beide landen over te slaan. De wettige mogelijkheid daarvoor bestaat – het komt op politieke wil en moed van de andere lidstaten aan. De hamvraag is of die voldoende is om het daaruit voortvloeiende ongemak – en het voorspelbare gebrul over ‘discriminatie’ vanuit Boedapest en Warschau – te trotseren. Het verleden biedt niet fantastisch veel hoop, in dat opzicht heeft men zich te vaak opportunistisch getoond teneinde zaken te kunnen doen. Ook de Haagse reactie bij monde van Wopke Hoekstra was weer van het vertrouwde ’tut-tut-ho-ho’.

   Maar het wordt eindelijk tijd een duidelijk voorbeeld te stellen. Daarbij is het van strategisch voordeel dat de grootste zondaar, Hongarije, als eerste aan de beurt is – dat heeft door zijn propoetinisme ook veel sympathie van voormalige vaste bondgenoot Polen verspeelt. Als men nu de moed heeft door te zetten, is dat een meteen een waarschuwing aan Warschau, die daar niet zal worden misverstaan.

Thomas von der Dunk, 23 juni 2023

3 april 2023 Koninklijke Schouwburg Den Haag

Op 3 april 2023 vond tijdens een speciale Europe avond de grote finale plaats van de eerste serie Ateliers ‘Possible Futures of Europe’. Voor een volle zaal in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag werd een veelkleurige theatrale collage opgevoerd, samengesteld door Het Nationale Theater, in samenwerking met de EBN, Europa Arena en het Huis van Europa. De avond verbeeldde verschillende perspectieven op Europa-in-verandering.

Een van de hoogtepunten van de avond was de theaterdialoog voor twee acteurs, geschreven door toneelschrijfster Maxine Palit de Jongh. Deze dialoog was geïnspireerd door de vijf Ateliers die de afgelopen maanden rond nieuwe verbeeldingen van de toekomst zijn gehouden. Het stuk werd met verve vertolkt door HNT-acteurs Hein van der Heijden en Soumaya Ahouiaoui. Er werden daarnaast door HNT-acteur Jaap Spijkers enkele Europese teksten met oude en nieuwe perspectieven op Europa voorgedragen, van de ontstaansmythe van Europa tot een fragment uit de roman Hotel Europa van Ilja Pfeijffer.

Muzikanten Remco de Jong en Florentijn Boddenwijk brachten samen met operazangeres Kristina Bitenc een ragfijn Baskisch volkslied ten gehore. Pianist Gerard Bouwhuis speelde solo twee stukken van John Cage, en samen met violiste Heleen Hulst en cellist Mick Stirling, een stuk van Leonid Desyatnikov. De muzikanten begeleidden ook Hein van der Heijden in een hartverscheurende vertolking van Gavin Bryars’ song ‘Jesus’ Blood’. In twee voordrachten gingen Godelieve van Heteren en Glenn Helberg in op Europa in tijden van fundamentele verandering, waarin belangrijke omkeringen van verhalen, van denken en doen de vitale leidraad waren. De avond eindigde met Jaap Spijkers, die tegen de achtergrond van oude Polygoonjournaal beelden de fameuze speech in herinnering bracht die Churchill, 75 jaar geleden, in 1948, bij het Congres van Den Haag in de Ridderzaal hield. Het was opvallend te zien hoe die rede aan actualiteit nauwelijks leek te hebben ingeboet. Churchill’s speech (‘This is not a congress of parties, but a congress of people’) raakt aan onze gedeelde humaniteit en aan ons vermogen te kiezen tussen haat, vernietiging, verwoesting, of meer constructief samenleven. In de slotspeech kwamen verleden en heden dus weer samen.

Mensen uit het hele land namen aan de avond deel. De EBN is alle genoemde acteurs, musici en sprekers, en HNT-regisseur Eric de Vroedt, dramaturgen Paul Slangen en Remco van Rijn en HNT-collega’s Cees Debets, Stephanie Soemanta, Martijn Westerop en Joost de Kleine Beek zeer erkentelijk, voor de schitterende manier waarop ze de avond gestalte hebben gegeven. Een speciaal woord van dank gaat ook uit naar toneelschrijfster Maxine Palit de Jongh die de hele gezamenlijke zoektocht in de Ateliers meemaakte en haar inspiraties met ons deelde. Tot slot, Joshua Bolwerk maakte voor deze HOT avond bijgaande trailer die in de aftiteling ook de namen bevat van alle mensen die hebben meegedaan aan de Ateliers in de aanloop naar de voorstelling.

De Ateliers en deze bijzondere HOT avond vervullen ons met hoop. Er is ongelofelijk veel positieve energie in onverwachte hoeken van onze samenleving. Europa is pluriform. Ons continent kent een grote verscheidenheid van mensen, beelden en praktijken. Uiteindelijk zullen we samen moeten staan voor de toekomst.

Een tweede serie Ateliers is daarom al in de maak. We houden u op de hoogte.

   Tot de belangrijke geopolitieke gevolgen van Poetins roofoverval op Oekraïne behoort de enorme draai die de grootste lidstaat van de Europese Unie, Duitsland, heeft moeten maken – zowel economisch als militair. Wat tot 24 februari ondenkbaar was, is inmiddels al gebeurd: Duitse wapenleveranties in een Europese oorlog. Wat daarmee feitelijk ten einde komt, is meer dan een halve eeuw Ostpolitik. Voor andere Europese landen behoort wantrouwen jegens Rusland tot hun tweede natuur. Dat geldt uiteraard allereerst voor Polen, dat vanaf de Poolse Delingen altijd vrezen moest tussen twee machtige buren gemangeld te worden.

   Maar het geldt ook voor Groot-Brittannië, dat al sinds tenminste twee eeuwen Rusland als een gevaarlijke rivaal beschouwt; ook de huidige spanningen tussen Moskou en Londen bestonden al veel langer, en Boris Johnson hervindt nu een klassieke Britse rol van Churchilliaanse onverzoenlijkheid. En in het verlengde van Londen is dat – na het vierjarige interval van Trump – tevens in Washington het geval. Voor Rome en Madrid, veel meer op het zuiden dan op het oosten gericht, vormt Rusland historisch amper een thema, en in Parijs poogt Macron, passend bij de oude Franse neiging om á la De Gaulle een soort middenpositie in te nemen, zich als bemiddelaar op te werpen, tot dusverre zonder veel resultaat.

   De langzame, late en nog steeds halfslachtige draai van Berlijn, waar men lang – en dat geldt niet alleen voor Gerhard Schröder die zijn ziel aan het Kremlin heeft verkocht – voor het despotische en agressieve karakter van het Poetinregime de ogen had gesloten, valt niet los te zien van de economische verstrengeling tussen Duitsland en Rusland gedurende de afgelopen decennia, waarbij Schröders politiek de facto onder Merkel is voortgezet. Zeer lang is men daarom in Berlijn het geopolitieke karakter van Nordstream blijven ontkennen.

   Overigens heeft Nederland weinig recht om dienaangaande met verwijten te komen: diezelfde neiging tot ontkenning van het onvermijdelijk geopolitieke karakter van economische relaties is in Den Haag diepgeworteld. Ook daar staat nu bij het nemen van sancties het eigen economisch belang en de angst voor protesten van machtige lobby’s indien hun belangen onder zulke sancties lijden, hoog genoteerd. Denk aan de lamlendige aanpak van het Russische oligarchengeld op de Zuidas. En in feite gold dat tot voor kort ook voor de antipolitieke Nederlandse kijk op Nordstream, die niet erg van de Duitse verschilde.

   En net als Duitsland was ook Nederland de decennialang nalatig in het op peil houden van de krijgsmacht, zich wentelend in het gelukzalige idee dat met de Val van De Muur het einde van de geschiedenis aangebroken en een periode van eeuwigdurende vrede begonnen was. De rancune van Poetin is stelselmatig onderschat, waarschuwingen over zijn revanchisme werden weggewuifd. De kansen die de Russische markt voor de eigen handel beloofde, stonden voorop.

   Vooral in Duitsland was het Nie wieder Krieg al na 1945 tot een breed gedeeld grondbeginsel geworden, dat na 1989 moeiteloos kon worden voortgezet. Tot 1989 wist men zich in Duitsland, waar het NAVO-oproepen tot meer militaire verantwoordelijkheid betrof, achter twee argumenten te verschuilen: Duitsers schieten niet op Duitsers, en: hebben jullie in het verleden niet al genoeg Duitse soldaten in Europa gezien? Dat laatste deed het ook ná 1989 nog heel lang goed.

   Was, gezien Ruslands huidige onverhulde agressie, daarmee de hele Duitse Ruslandpolitiek, mede gebaseerd op het uitgangspunt Wandel durch Handel, a priori fout? Dat gaat veel te ver. In de eerste decennia vanaf Willy Brandt kan zij, ook met de kennis van nu, als succesvol worden beschouwd. Tot de Val van de Muur – die slechts door zeer weinigen werd voorzien – bood zij binnen de vanwege de kernwapens als onwrikbaar beschouwde machtsblokken mogelijkheden tot ontspanning, ook op puur menselijk vlak. Het afnemende wantrouwen tussen Oost en West maakte uiteindelijk onder Gorbatsjov een doorbraak mogelijk, uitlopend op de terugkeer naar Europa van de westelijke Sovjet-satellieten, die zonder dat moeilijk denkbaar was geweest. De groeiende economische interdependentie na 1989 hield wel degelijk zinnige beloftes op vreedzame coëxistentie in.

   Maar er zijn nadien door Europa twee grote fouten gemaakt, nog los van de verwaarlozing van de eigen defensie voor geval van nood. Dat is enerzijds dat Europa, samen met de eigen neoliberale afbraak van de staat en vermarkting van cruciale algemene nutsvoorzieningen op energiegebied, zich vervolgens veel te afhankelijk heeft gemaakt van Russische fossiele grondstoffen. Economisch goedkoop is politiek duurkoop gebleken: de enorme Duitse en Italiaanse gasimport uit Rusland verhindert nu een snelle omschakeling die de permanente aanvulling van Poetins oorlogskas lamlegt. Waarbij kennelijk de staat niet in staat is om bij de grote energiebedrijven in eigen land naleving van de sancties af te dwingen.

   En de tweede fout, is dat men deze conciliante politiek veel te lang heeft volgehouden, ook toen, vooral in het tweede decennium van deze eeuw, duidelijk werd dat het met Rusland volledig de foute kant opging. Dat Poetins politieke koers een wezenlijk andere is dan die van Jeltsin, en zeker die van Gorbatsjov, heeft men te lang niet willen zien, omdat het voortzetten van de handel, op basis van dat niet-willen-zien, te profijtelijk was.

   Daarmee is niet met terugwerkende kracht de hele Duitse verzoeningspolitik vanaf de jaren ’70 gediskwalificeerd. Wie dat doet, omdat op Gorbatsjov Poetin is gevolgd, diskwalificeert daarmee ook de westerse verzoeningspolitiek jegens Duitsland ná 1919, omdat op Ebert en Stresemann na 1933 Hitler is gevolgd. Alleen: zoals men indertijd tegen beter weten in te lang bleef hopen dat Hitler voor fatsoen en rede vatbaar zou zijn, zo heeft men dat ook te lang bij Poetin gedaan.

Thomas von der Dunk, 30 mei 2022